Araz Kimdir? Araz Müğənni Haqqında Məlumat
Araz — Türkiye, İran, Azerbaycan ve Ermenistan erazileri ve serhedleri ile axan çaydır. Çay öz menbeyini Türkiye erazisindeki (Cadılar yurdu Nezrin Bingöl massivi) Erzurum dağlarından götürür. Azerbaycan Respublikası ve Güney Azerbaycan erazilerinden keçerek, Azerbaycanın Sabirabad şeheri yaxınlığında Suqovuşan adlanan erazisinde Kür çayı ile birleşib Xezer denizine tökülür. Bu çay iki Azerbaycanı - Cenubi Azerbaycan ile Şimali - Azerbaycan Respublikasını bir-birinden ayıran çay olaraq, her iki terefin medeniyyetinde eks olunur.
== Araz çayının toponimi ==
Araz çayının adı ilk defe Hekatey (er.ev. VI esr) Herodot (er.ev.V esr) terefinden çekilmişdir. Araz adının menbelelerde ilk defe bu esrlerde qeyd olunması heçde onun hemin esrlerde yaranması demek deyildir. Sadece olaraq bu barede tarixi menbe yoxdur. Er.ev.VIII esre aid Urartu dilinde aid menbede (Urartu çarı I Arkiştinin-er.ev..785-753-cü iller arasında yazdırdığı kitabede) Araz çayı Muna adlandırılır. Mehz bu çar ilk defe Muna çayını keçerek indiki Ermenistan erazisne herbi sefer etmişdir.Tedqiqatçılar Muna adının menasını aça bilmemişler. Bu meseleye geniş yer vermekden imtina ederek, tekce onu demekle kifayetlenirik ki, Altay-dil ailesine mensub tunqus-mancur dillerinde mu, mye su demekdir.
== Araz çayının hidronimi ==
Araz hidroniminin menası barede müxtelif fikirler deyilmişdir. Lakin bu fikirlerin heç biri düz deyil. Ermeni tarixçileri Araz adını Urartu dili vasitesi ile izah etmeye teşebbüs etmişler. Meselen, ermeni tarixçilerine göre Urartu menbelerinde indiki Ermenistan erazisinde qeyd olunan Eriaxi eyaletinin adından yaranmışdır. Lakin Eriaxi adının sonunu teşkil eden xi hissesi Urartu dilinde elave olunmuş şekilçisidirse, Eria sözünden Araz (ermenice teleffüzde Eracx) adı nece yarana biler? H.Y.Marr bu hidronimi qedin fars dili esasında arileri qoruyan menasını verdiyini yazmışdır. Y.B.Yusifov bu adın hind- Avropa dillerinde art su, çay ve türk dillerindeokus çay su sözlerinin, E.Ş.Haqverdiyev ise türk dillerinde ar çay, su ve az, us, üz, çay, su sözlerinin birleşmesinden emele geldiyini yazmışlar. Bu nöqteyi nezerlerde inandırıcı deyil. Ona göre ki, çayın adı eynimenalı iki sözün birleşmesinden yarana bilmez. Eslinde Araz hidronimi qedim türk dillerinde erez, uras, oraz, uraz, sakit, dinc, xeyirxah, xeyirli sözündendir. Bu ad çayın sahillerinde yaşamış tayfaların teserrüfat heyatında müsbet rolu ile elaqedar olaraq yaranmışdır. Araz çayından onun her iki sahilinde yaşamış xalqlar suvarma ekinçiliyi meqsedile tarix boyu arxlar ve kanallar çekmiş ve suyunu içmişler.
== Araz çayının etimologiyası ==
Heqiqeten de azerbaycanlılar işerisinde Küre nisbeten Araz sakit, aramlı çay sayılır. Kür Deli Kür, Araz ise Xan Araz kimi menalandırırlır. X esr ereb coğrafiyaşünası İbn Havrelin Araz barede yazdıqları yada düşür: Araz çayının suyu şirin, lezzetli ve yüngüldür. Müqayise üçün deyek ki, qedim Sırderya çayına qedim türkler Sil deyirdiler, bu da qedim türk dillerinde temiz, yaxşı sözündendir. Heredotun yazdığlna göre Sırderya çayı da Araz adlanırdı. Hem Orta Asiyada, Hem cenubi Qafqazda iki çayın Araz adlanması antik menbelerde Araz çayları barede melumatların mekan koordinatlarının müeyyenleçdirilmesinde dolaşıqlar emele getirmişdir. Orta Asiyanın irandilli xalqları Amu-derya çayına Behrot deyirdiler. Bu ad qedim farsca brh xoşxasiyyetli, xeyirxah ve rot (rud) çay söpzlerinden ibaretdir. Şerqi Türkiyede ve Naxçıvan MR erazisinden axan Arpa şaylarının adları da heç de arpa, taxıl bitkisinin adı ile yox, Altay dil ailesine mensub bızi dillerde abra xeyir veren, xilas eden, firavan yaşamağa sebeb olan sözündendir. Göründüyü kimi, Araz çayı adının teklif etdiyimiz etimologiyası sıra teşkil edir. Qeyd etmek lazımdır ki, Ksenefont (er.ev.V esr) Mesopotomiyada bir çayın adını Araz kimi qeyd etmişdir.
== Ekoloji veziyyeti ==
Araz çayında yaranan ekoloji veziyyet Kür çayında olduğundan da tehlükelidir. Çayın sol qollarından biri olan Razdan öz suyunun çirklenme derecesine göre Ermenistanda birinci yer tutur. Razdan, Çarensavan, Abovyan, Yerevan şeherlerinin senaye müessiselerinin çirkab suları ve çayın sahilinde yerleşen başqa yaşayış menteqelerinin meişet tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illerde Razdana buraxılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 mln. m3 teşkil etmişdir. Yay aylarında Arazda seviyye aşağı düşdüyü dövrde Razdanda çirkab sularının serfi azalmır. Neticede "Araz" su qovşağı su anbarında çox tehlükeli veziyyet yaranır. İsti hava şeraitinde suyun "çiçeklenmesi" baş verir ve balıqların kütlevi qırılmasına sebeb olur.
== Hemçinin bax ==
Azerbaycan
Naxçıvan MR
Türkiye
Kür
Sırderya
Amuderya
== Xarici keçidler ==
Azerbaycanın daxili suları
Araz çayı haqqında meqaleler
== İstinadlar ==
== Araz çayının toponimi ==
Araz çayının adı ilk defe Hekatey (er.ev. VI esr) Herodot (er.ev.V esr) terefinden çekilmişdir. Araz adının menbelelerde ilk defe bu esrlerde qeyd olunması heçde onun hemin esrlerde yaranması demek deyildir. Sadece olaraq bu barede tarixi menbe yoxdur. Er.ev.VIII esre aid Urartu dilinde aid menbede (Urartu çarı I Arkiştinin-er.ev..785-753-cü iller arasında yazdırdığı kitabede) Araz çayı Muna adlandırılır. Mehz bu çar ilk defe Muna çayını keçerek indiki Ermenistan erazisne herbi sefer etmişdir.Tedqiqatçılar Muna adının menasını aça bilmemişler. Bu meseleye geniş yer vermekden imtina ederek, tekce onu demekle kifayetlenirik ki, Altay-dil ailesine mensub tunqus-mancur dillerinde mu, mye su demekdir.
== Araz çayının hidronimi ==
Araz hidroniminin menası barede müxtelif fikirler deyilmişdir. Lakin bu fikirlerin heç biri düz deyil. Ermeni tarixçileri Araz adını Urartu dili vasitesi ile izah etmeye teşebbüs etmişler. Meselen, ermeni tarixçilerine göre Urartu menbelerinde indiki Ermenistan erazisinde qeyd olunan Eriaxi eyaletinin adından yaranmışdır. Lakin Eriaxi adının sonunu teşkil eden xi hissesi Urartu dilinde elave olunmuş şekilçisidirse, Eria sözünden Araz (ermenice teleffüzde Eracx) adı nece yarana biler? H.Y.Marr bu hidronimi qedin fars dili esasında arileri qoruyan menasını verdiyini yazmışdır. Y.B.Yusifov bu adın hind- Avropa dillerinde art su, çay ve türk dillerindeokus çay su sözlerinin, E.Ş.Haqverdiyev ise türk dillerinde ar çay, su ve az, us, üz, çay, su sözlerinin birleşmesinden emele geldiyini yazmışlar. Bu nöqteyi nezerlerde inandırıcı deyil. Ona göre ki, çayın adı eynimenalı iki sözün birleşmesinden yarana bilmez. Eslinde Araz hidronimi qedim türk dillerinde erez, uras, oraz, uraz, sakit, dinc, xeyirxah, xeyirli sözündendir. Bu ad çayın sahillerinde yaşamış tayfaların teserrüfat heyatında müsbet rolu ile elaqedar olaraq yaranmışdır. Araz çayından onun her iki sahilinde yaşamış xalqlar suvarma ekinçiliyi meqsedile tarix boyu arxlar ve kanallar çekmiş ve suyunu içmişler.
== Araz çayının etimologiyası ==
Heqiqeten de azerbaycanlılar işerisinde Küre nisbeten Araz sakit, aramlı çay sayılır. Kür Deli Kür, Araz ise Xan Araz kimi menalandırırlır. X esr ereb coğrafiyaşünası İbn Havrelin Araz barede yazdıqları yada düşür: Araz çayının suyu şirin, lezzetli ve yüngüldür. Müqayise üçün deyek ki, qedim Sırderya çayına qedim türkler Sil deyirdiler, bu da qedim türk dillerinde temiz, yaxşı sözündendir. Heredotun yazdığlna göre Sırderya çayı da Araz adlanırdı. Hem Orta Asiyada, Hem cenubi Qafqazda iki çayın Araz adlanması antik menbelerde Araz çayları barede melumatların mekan koordinatlarının müeyyenleçdirilmesinde dolaşıqlar emele getirmişdir. Orta Asiyanın irandilli xalqları Amu-derya çayına Behrot deyirdiler. Bu ad qedim farsca brh xoşxasiyyetli, xeyirxah ve rot (rud) çay söpzlerinden ibaretdir. Şerqi Türkiyede ve Naxçıvan MR erazisinden axan Arpa şaylarının adları da heç de arpa, taxıl bitkisinin adı ile yox, Altay dil ailesine mensub bızi dillerde abra xeyir veren, xilas eden, firavan yaşamağa sebeb olan sözündendir. Göründüyü kimi, Araz çayı adının teklif etdiyimiz etimologiyası sıra teşkil edir. Qeyd etmek lazımdır ki, Ksenefont (er.ev.V esr) Mesopotomiyada bir çayın adını Araz kimi qeyd etmişdir.
== Ekoloji veziyyeti ==
Araz çayında yaranan ekoloji veziyyet Kür çayında olduğundan da tehlükelidir. Çayın sol qollarından biri olan Razdan öz suyunun çirklenme derecesine göre Ermenistanda birinci yer tutur. Razdan, Çarensavan, Abovyan, Yerevan şeherlerinin senaye müessiselerinin çirkab suları ve çayın sahilinde yerleşen başqa yaşayış menteqelerinin meişet tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illerde Razdana buraxılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 mln. m3 teşkil etmişdir. Yay aylarında Arazda seviyye aşağı düşdüyü dövrde Razdanda çirkab sularının serfi azalmır. Neticede "Araz" su qovşağı su anbarında çox tehlükeli veziyyet yaranır. İsti hava şeraitinde suyun "çiçeklenmesi" baş verir ve balıqların kütlevi qırılmasına sebeb olur.
== Hemçinin bax ==
Azerbaycan
Naxçıvan MR
Türkiye
Kür
Sırderya
Amuderya
== Xarici keçidler ==
Azerbaycanın daxili suları
Araz çayı haqqında meqaleler
== İstinadlar ==
