Güneş Kimdir? Güneş Müğənni Haqqında Məlumat
Güneş – Güneş sisteminin merkezinde yerleşen ulduzdur. Güneş orta ölçülü ulduz olmaqla Güneş sisteminin kütlesinin 99,8%-ni teşkil edir. Güneş radiasiyası formasında Güneşden yayılan enerji Yerdeki heyatın var olmasına ve iqlime esaslı tesir gösterir.
Bizim Qalaktikanın melum olan teqriben 200 milyard ulduzundan biri olan Güneşin kütlesinin mütleq ekseriyyeti isti qazlardan ibaretdir. Güneş etrafına istilik ve işıq şeklinde radiasiya yayır. Yerle müqayisede Güneşin diametri 109 defe, hecmi 1,3 milyon defe, kütlesi ise 333000 defe daha çoxdur. Güneşin sıxlığı Yerin sıxlığının 1/4-ü qederdir. Güneş öz oxu etrafında saatda 70000 km süretle hereket edir ve bir dövresini teqriben 25 günde tamamlayır. Güneşin sethinin istiliyi 5500 °C, nüvesinin istiliyi ise 15,6 milyon °C-dir. Güneşden ayrılan enerjinin 2,2 milyardda biri Yere çatır. Qalan enerji boşluqda yox olur. Güneşin şüaları 8,44 deqiqeye Yere çatır. Güneş Yere en yaxın ulduzdur. Güneşin cazibe qüvvesi Yerin cazibe qüvvesinden 28 defe çoxdur.
Güneş kütlesinin 74%-ni ve hecminin 92%-ni teşkil eden hidrogen, kütlesinin 24-25%-ni ve hecminin 7%-ni teşkil eden helium başda olmaqla Fe, Ni, O, Si, S, Mg, C, Ne, Ca ve Cr kimi elementlerden ibaretdir. Güneşin daxil olduğu ulduz sinfi G2V-dir. G2 Güneşin seth istiliyinin teqriben 5780 K olması ve bu sebebden de onun ağ renge sahib olması menasına gelir. Güneş şüaları atmosferden keçerken qırılır ve bu sebebden de Güneş Yerden baxan müşahideçi üçün sarı rengde görünür. Buna sebeb Reyli sepilmesi neticesinde yeterli seviyyede göy işığın qırılması sebebinden geride sarı görünen işığın qalmasıdır. Spektri içinde ionlaşmış ve neytral metallar olması ile yanaşı çox zeif hidrogen xetleri de vardır. V ise Güneşin de çox ulduz kimi Baş ardıcıllıqda olduğunu gösterir.
Enerjisini hidrogen nüvelerinin nüve birleşmesi reaksiyası neticesinde heliuma çevrilmesinden elde edir. Güneş hidrostatik tarazlıq veziyyetindedir. Saniyede 600 milyon ton hidrogen heliuma çevrilir. Bu da Güneşin her saniye 4,5 milyon ton yüngülleşmesine sebeb olur. Güneşdeki nüve birleşmesi reaksiyaları neticesinde qızılı-qırmızımtıl alov 15-20 min kilometr yükselir ve Güneş fırtınası meydana gelir. Bizim Qalaktikada 100 milyondan artıq G2 sinfine daxil olan ulduz vardır. Güneş Süd Yolundakı ulduzların 85%-den daha parlaqdır. Güneşden daha sönük olan ulduzların çoxu qırmızı cırtdan ulduzlardır.Güneş sistemi ile birlikde Bizim qalaktikanın merkezi etrafında hereket edir ve ondan teqriben 25-28 min işıq ili uzaqlıqda yerleşir. Güneş qalaktika merkezi etrafındakı bir dövrünü teqriben 225-250 milyon ilde bir tamamlayır. Qalaktika merkezi etrafındakı süreti teqriben saniyede 220 kilometrdir. Bu da her 1400 ilde bir işıq iline beraber mesafe qet etmesi demekdir.Güneş Bizim Qalaktikanın daha böyük qolları olan Persey ve Oxatan qolları arasında qalan Orion qolunun iç hissesinde, Yerli ulduzlararası buludda yerleşen Yerli qabarcıqda yerleşir.
== Heyat periodu ==
Güneşin ulduz inkişafının kompüter modelleşdirmesi ve nüve kosmoxronologiyası metodlarından istifade olunaraq Baş ardıcıllıqda hesablanan yaşının 4,57 milyard il olduğu düşünülür. Güneşin hidrogen molekulyar buludun çökmesi ile üçüncü nesil T Tauri ulduzu kimi meydana geldiyi düşünülür. Bu yeni yaranan ulduzun Bizim Qalaktikanın merkezinden 25-28 min işıq ili uzaqlıqdakı demek olar ki, dairevi orbitine daxil olduğu ehtimal olunur.
Güneş esas qoldakı ulduz tekamülü merhelesini yarılayıb. Bu merhelede nüvede baş veren nüve birleşmesi reaksiyası neticesinde hidrogen heliuma çevrilir. Güneşin nüvesinde maddenin enerjiye çevrilmesi neticesinde neytrinolarla radiasiya meydana çıxır. Güneş teqriben 10 milyard il Baş ardıcıllıqda qalacaqdır.
Güneş ifrat yeni ulduz şeklinde partlayacaq kütleye malik deyildir. Güneş teqriben 5-6 milyard il sonra qırmızı neheng merhelesine daxil olacaqdır. Güneş hidrogen yanacağı tükendikce xarici tebeqeler genişlenecek, nüvesi büzülerek isinecekdir. Nüve istiliyi 100 MK-e çatdıqdan sonra helium nüve birleşmesi reaksiyası başlayacaq ve Karbonla Oksigen formalaşmağa başlayacaqdır. Bu yolla Güneş asimptotik neheng merhelesine daxil olaraq daxili istiliyindeki sabitliyin pozulması sebebinden sethinden kütle itirmeye başlayacaqdır. Güneşin xarici tebeqelerinin genişlenerek Yerin orbitine çatacağı düşünülürdü. Son tedqiqatlara göre Güneş qırmızı neheng merhelesinin evvellerinde olduğu zaman itirdiyi kütle sebebinden Yerin orbiti Güneşden uzaqlaşacaq ve onun xarici tebeqeleri terefinden udulmayacaqdır. Buna baxmayaraq Yer üzerindeki su bütünlükle buxarlanacaq ve atmosferin çox hissesi boşluqda yox olacaqdır. Güneşin istiliyinin artması sebebinden 900 milyon il sonra Yer hal hazırkı heyatı desteklemeyecek derecede isinecekdir. Bir neçe milyard il sonra ise Yer sethinde olan su tamamile yox olacaqdır.Qırmızı neheng merhelesinden sonra sıxlıqla baş veren termal titreşmeler, Güneşin xarici tebeqelerini itirmesine ve yeni molekulyar buludun yaranmasına sebeb olacaqdır. Xarici tebeqelerini itirdikden sonra Güneş, hedden artıq isti olan nüveye sahib olaraq varlığına davam edecekdir. Daha sonra nüve tedricen soyuyacaq ve Güneş ağ cırtdana çevrildikden sonra yox olacaqdır. Bu gedişat az kütleli ve orta kütleli ulduzların inkişafının tipik tekamül ssenarisidir.
== Quruluşu ==
Güneş sarı cırtdan tipli ulduzdur. Güneş demek olar ki, mükemmel küre formasındadır. Qütblerden basıqlığı 9 milyonda bire beraberdir, yeni qütblerden olan diametri ile ekvatorunun diametri arasındakı ferq 10 km-e beraberdir. Güneş plazma şeklindedir ve qatı deyildir. Bu sebebden de öz oxu etrafında hereket ederken hisseleri arasında hereket ferqleri yaranır. Güneşin ekvator hissesi qütblerine nezeren daha süretle öz oxu etrafında hereket edir. Heqiqi fırlanmanın bir dövrü ekvatorda 25 gün, qütblerde ise 35 gün çekir. Buna baxmayaraq Yer Güneş etrafında daima hereketde olduğu üçün müşahide nöqtemiz deyişdiyinden, Güneşin görünen fırlanması ekvatorda 28 gün çekir. Bu yavaş fırlanmanınmerkezeqaçma tecilinin tesiri Güneşin ekvatorunda seth cazibesinden 18 milyon defe daha zeifdir. Bundan başqa planetlerin sebeb olduğu qabarma ve çekilme tesiri Güneşin formasına ciddi tesir göstermir.
Neheng planetlerde olduğu kimi Güneşin tebeqelerinin müeyyen serhedleri yoxdur. Daxili tebeqelerden sethe doğru yaxınlaşdıqca qazların sıxlığı getdikce azalır. Güneşin radiusu merkezinden fotosferine qeder olan mesafe kimi qebul olunmuşdur. Bu tebeqeden sonra qazların işıq saçmayacaq qeder soyuq ya da çox ince olduğu tebeqe gelir. Güneşin nüvesi ulduzun hecminin 10%-ne, kütlesininse 40%-ne beraberdir.Güneşin daxili birbaşa görüle bilmir ve Güneş elektromaqnit şüalara qarşı matdır. Buna baxmayaraq seysmik dalğalardan istifade ederek Yerin daxili quruluşunu müeyyen etmek mümkün olduğu kimi, helioseysmik dalğalardan da istifade ederek Güneşin daxilinden keçen tezyiq dalğaları vasitesi ile onun daxili quruluşunu ölçmek ve müşahide etmeye çalışılır. Güneşin kompüter modeli de onun daxili quruluşunu öyrenmek üçün nezeri vasite kimi istifade olunur.
=== Nüve ===
Güneşin nüvesi merkezinden 0,2 Güneş radiusuna qeder davam edir. Nüvenin sıxlığı teqriben 150000 kq/m³ (Yerin sıxlığından 150 defe çox), istiliyi ise 15,6 milyon °C-dir. SOHO missiyasından (ing. Solar and Heliospheric Observatory) elde olunan melumatlara göre nüve şüalanma zonasına nezeren daha süretle fırlanır. Güneşin enerjisi nüve birleşmesi reaksiyası sebebinden hidrogenin heliuma çevrilmesi neticesinde yaranır. Nüvede geden reaksiya sebebinden burada yüksek derecede istilik yaranır. Güneşin diger qatları nüveden ayrılan istilik neticesinde isinir. Güneşin merkezinden ayrılan istilik qatları keçerek sethe çatır ve buradan Güneş işığı ve hisseciklerin kinetik enerjisi şeklinde boşluğa yayılır.Güneşde serbest şekilde mövcud olan teqriben 8.9×1056 proton (Hidrogen nüvesi) her saniye teqriben 3,4×1038 helium nüvesine çevrilir. Bu çevrilme sebebinden saniyede 384,6 yottawatt (3,846×1026 W) ya da 9,1192×1010 meqaton TNT enerji meydana çıxır.Nüvede geden nüve birleşmesi reaksiyasının süreti sıxlıq ve istilikle yaxından bağlıdır. Nüve birleşmesi reaksiyasının süreti öz-özünü tenzimleyen tarazlığa sahibdir. Reaksiya süretlenerse, nüve xarici tebeqelere doğru genişlenir ve bunun neticesinde reaksiyanın süreti yeniden azalaraq tenzimlenir. Eger reaksiyanın süreti azalarsa, nüve daralır ve bunun neticesinde reaksiyanın süreti artaraq yeniden tenzimlenir.
Nüve reaksiyaları neticesinde meydana çıxan yüksek enerjili fotonlar Güneş plazmasının bir neçe millimetri terefinden udulur ve yeniden tesadüfi istiqametlerde çox az enerji itirerek yayılır. Bu sebebden de onların Güneşin sethine çatması uzun müddet çekir. Bu müddet 10.000 ilden 170.000 ile qeder davam ede biler. Konveksiya zonasından sethe doğru istiqametlendikden sonra, fotonlar görünen işıq olaraq sethden ayrılır. Neytrinolar da nüve reaksiyaları neticesinde meydana çıxır, ancaq fotonların eksine olaraq nadir hallarda madde ile reaksiyaya girir. Bu sebebden de demek olar ki, hamısı Güneşden ayrıla bilir. Uzun iller boyunca Güneşden ayrılan neytrino miqdarının hecmi nezeri olaraq düşünülen miqdardan 3 defe daha az ölçülürdü. Bu uyğunsuzluq neytrinoların titreme tesirlerinin keşf olunması ile hellini tapdı. Güneş heqiqeten de nezeri olaraq düşünülen miqdarda neytrino meydana çıxarır, ancaq neytrino ölçen cihazlar bunların ⅔-ni ölçe bilmir. Bunun sebebi neytrinoların kvant saylarını deyişdirmesidir.
=== Şüalanma zonası ===
Şüalanma zonası teqriben 0,2 Güneş radiusundan 0,7 Güneş radiusuna qeder davam eden zonadır. Bu zonada yerleşen madde nüvedeki yüksek istiliyi kenara daşıyacaq qeder isti ve sıxdır. Bu zonada istilik sepilmesi yoxdur. Yükseklik artdıqca madde soyusa da, istilik seviyyesi adiabatik kenarlaşma nisbetinden az olduğu üçün istilik paylanması olmur. İstilik şüalanma yolu ile ötürülür. Hidrogen ve helium ionları fotonları meydana çıxarır. Fotonlar diger maddeler terefinden udulmadan bir qeder yol qet edir. Bu yolla enerji çöle doğru çox yavaş şekilde hereket edir.
=== Tekoklayn ===
Şüalanma zonası ve Konveksiya zonası arasında Tekoklayn adlanan aralıq qat vardır. Burada şüalanma zonasının monoton dönüşü ile konveksiya zonasının merheleli dönüşü arasında meydana çıxan ani deyişiklik böyük qırılmaya sebeb olur.Tekoklaynın ölçüsü ekvator yaxınlığında rt = 0,693±0,003 R☉, 60°-de ise rt = 0,717±0,003 R☉ olub sferoid formasındadır. Zonanın qalınlığı teqriben rt = 0,04 ölçüsündedir. Bu zona rt = 0,713±0,003 R☉-de yerleşir ve bu güne qeder Güneş enliyinde deyişdiyi müşahide olunmamışdır.
=== Konveksiya zonası ===
Güneşin xarici tebeqesinde, yeni radiusunun 0,7 heddinden kenarda qalan hissesinde plazma istiliyi çöle doğru şüalanma yolu ile çıxaracaq qeder sıx ve isti deyildir. Neticede isti sütunların fotosfere doğru madde daşıdığı istilik yayılması şeklinde konveksiya hadisesi baş verir. Sethe yaxınlaşan madde nisbeten soyuyaraq yeniden Konveksiya bölgesinin dibine çökür ve Şüalanma zonasından gelen istilikle yeniden isinir ve bu proses dövri şekilde davam edir.
Konveksiya zonasında yerleşen termal sütunlar Güneşin sethinde müeyyen izler buraxır. Güneşin daxili tebeqelerinin sethe en yaxın yerleşen tebeqesi olan bu bölgedeki dönen istilik yayılması kiçik ölçülü dinamo emele getirerek Güneşin her yerinde şimal ve cenub maqnit qütbleri yaradır.
=== Fotosfer ===
Fotosfer Güneşin görünen sethinin altında yerleşen, işığa qarşı mat olan tebeqedir. Fotosfer üzerinde görünen güneş işığı kosmik boşluğa serbest şekilde yayılır ve enerjisi Güneşden uzaqlaşır. Matlıqda olan deyişiklik görünen işığı asanlıqla udan H- ionlarının miqdarının azalmasıdır. Buna baxmayaraq görünen işıq elektronların hidrogen atomları ile H- ionları emele getirmek üçün reaksiyaya girmesi neticesinde meydana çıxır. Fotosfer teqriben 10–100 km qalınlığı ile Yerdeki havadan daha az matdır. Fotosferin üst hissesinin alt hissesinden soyuq olması sebebinden, Güneşin ortası kenarlarına nezeren daha parlaq görünür. Fotosferin hissecik sıxlığı teqriben 1023 m−3-dir. Bu da Yer atmosferinin deniz seviyyesindeki hissecik sıxlığının 1%-i qederdir.
Fotosferin ilk optik spektr müşahideleri zamanı bezi udma xetlerinin o dövrde Yerde bilinen heç bir maddeye aid olmadığı melum oldu. 1868-ci ilde Cozef Norman Loker bunun yeni elemente aid olduğu nezeriyyesi ile çıxış etdi ve yeni elementin adını yunan mifologiyasında Güneş tanrısı olan Heliosdan tesirlenerek helium qoydu. Bundan teqriben 25 il sonra helium Yerde elde oluna bildi.
=== Atmosfer ===
Güneşin Fotosferinden kenarda qalan bölümlerine ümumilikde Güneş atmosferi deyilir. Radio dalğalardan, görünen işığa ve qamma şüalarına qeder olan elektromaqnit spektrde işleyen teleskoplarla görüle bilir. Bu tebeqe beş esas bölgeden ibaretdir: İstiliyin eniş bölgesi, Xromosfer, Keçid bölgesi, Güneş tacı ve Heliosfer. Güneşin xarici atmosferi sayılan Heliosfer qatı Plutonun orbitinden çox uzağa, Heliopausa qeder davam edir. Heliopausda ulduzlararası boşluqla şok dalğası şeklinde serhed emele gelir. Xromosfer, Keçid bölgesi ve Güneş tacı Güneşin sethinden daha istidir. Bunun sebebi tam olaraq sübut olunmasa da, elde olunan melumatlar Alfven dalğalarının Güneş tacını iside bilecek qeder enerjiye sahib olduğunu gösterir.Güneşin en soyuq bölgesi Fotosferin teqriben 500 km üzerinde yerleşen istiliyin eniş bölgesidir. Burada istilik teqriben 4100 K-e beraberdir. Bu bölge karbonmonoksid ve su kimi sade molekulların udulma spektrleri ile aşkarlana bileceyi qeder soyuqdur.
İsiliyin eniş bölgesinin üzerinde 2000 km qalınlığında yayılma ve udulma xetlerinin geniş yayıldığı tebeqe yerleşir. Bu tebeqenin Xromosfer adlandırılmasının sebebi Güneş tutulmalarının evvelinde ve sonunda bu bölgenin rengli işıq olaraq görülmesidir. Xromosferin istiliyi kenara yaxınlaşdıqca artır ve en üst bölgede 20000 K-e çatır.Xromosferin üzerinde istiliyin çox süretle 20000 K-den 1 milyon K-e çatdığı Keçid bölgesi vardır. İstiliyin artmasının sebebi bölgede olan heliumun yüksek istilik sebebinden ionlaşmış fazaya keçmesidir. Keçid bölgesi konkret müeyyen yükseklikde formalaşmır. Daha çox Xromosferde yerleşen iyneyebenzer ve yumağabenzer formaların etrafında hilal forması emele getirir ve daima xaotik hereketdedir. Keçid bölgesi Yerden asanlıqla görünmese de, kosmosdan elektromaqnit spektrin ultrabenövşeyi hissesine qeder hessas cihazlar terefinden asanlıqla görüle biler.Güneş tacı hecmine göre Güneşden daha böyük olan xarici atmosfer qatıdır. Güneş tacı bütün Güneş sistemi ve Heliosferi ehate eden Güneş küleyine hamar şekilde keçid edir. Güneş tacının Güneş sethine yaxın olan alt hisselerinde hisseciklerin sıxlığı 1014–1016 m−3, istilikse en isti bölgelerinde 8-20 milyon Kelvindir.Heliosfer teqriben 20 Güneş radiusuna qeder olan bölgeden Güneş sisteminin sonlarına, Heliopausa qeder davam edir. Heliosferin serhedlerinin müeyyen olunması Güneş küleyinin superalfvenik axışa sahib olması, yeni bu axışın Alfven dalğalarının süretinden daha çox olması ile müeyyen olunur. Bu serheddin xaricindeki turbulans ya da dinamik qüvveler Güneş tacının formasına tesir göstermir, çünki melumat ancaq Alfven dalğalarının süreti ile yayıla bilir. Güneş küleyi daima Heliosferin xaricine doğru yayılır ve Güneşden teqriben 50 AV mesafede, Heliopausla toqquşana qeder Güneşin maqnit sahesini spiral formasına salır. 2004-cü ilin dekabr ayında Voyager 1 kosmik aparatının Heliopaus olduğuna inanılan bir şok dalğasını keçdiyi bildirildi. Her iki Voyager missiyasına aid olan kosmik gemi de serhedde yaxınlaşdıqca daha yüksek seviyyede enerji yüklü zerreciklerin varlığını qeyd etmişdi.
== Terkibi ==
Esas elementlerin pay nisbeti aşağıdakı kimidir:
Hidrogen: 73,46%
Helium: 24,85%
Ağır elementler: 1%1968-ci ilde belçikalı alim Litium, Berillium ve Borun pay nisbetinin evvel düşünülen miqdardan daha çox olduğunu aşkarlamışdır. 2005-ci ilde üç alim Neon miqdarının evvel düşünülen miqdardan daha çox olduğunu helioseysmik müşahidelere esaslanaraq iddia etmişdir. 1986-cı ile qeder Güneşin helium terkibinin Y=0,25 olduğu düşüncesi geniş kütle terefinden qebul olunmuşdu, ancaq bu tarixde iki alim Y=0,279 miqdarının daha doğru olduğunu iddia etmişdir. 1970-ci illerde bir çox elmi tedqiqatda diqqet Güneşdeki metal elementlerinin nisbeten çox olmasına cemlendi. Tek ionlu metal elementlerinin gf deyerleri ilk defe 1962-ci ilde keşf olundu ve deqiqleşdirilmiş f deyerleri 1976-cı ilde hesablandı. Kobalt ve Manqan kimi bezi metal elementlerinin miqdar tedqiqatları çox ince quruluşa sahib olmaları sebebinden çetindir.Güneşdeki elementlerin yayılması bir çox faktorla bağlıdır. Meselen, cazibe qüvvesi sebebinden helium kimi nisbeten ağır elementler Güneşin merkezine yaxın olarken, hidrogen kimi nisbeten yüngül elementler xarici tebeqelere doğru yayılır. Xüsusile Güneşin içinde heliumun yayılması diqqeti celb edir. Heliumun yayılma prosesinin getdikce süretlendiyi melum olmuşdur. Güneşin xarici tebeqesi olan Fotosferin terkibi Deyterium, Litium, Bor ve Berillium xaric olmaqla Güneş sisteminin meydana gelmesi prosesindeki kimyevi terkiblere nümune hesab olunur.
== Güneş dövreleri ==
=== Güneş lekeleri ve Güneş lekesi dövreleri ===
Uyğun filtirleme ile Güneş müşahide olunarken diqqeti ilk çeken etrafına göre daha soyuq olması sebebinden tünd görünen ve müeyyen serhedlere sahib olan Güneş lekeleridir. Güneş lekeleri güclü maqnit qüvvelerinin istilik yayılmasına mane olduğu ve isti olan iç bölgelerden sethe doğru enerji axışının azaldığı intensiv maqnit aktivliyinin olduğu bölgelerdir. Maqnit sahesi Güneş tacının hedden artıq isinmesine sebeb olur ve intensiv Güneş proturbulansları ile Güneş tacında kütle fırlanmasına sebeb olan aktiv bölgeler meydana getirir.
Güneşin üzerinde görünen lekelerin sayı sabit deyildir, ancaq Güneş dövresi deyilen 11 illik bir periodda deyişiklik müşahide olunur. Dövrenin tipik minimum vaxtında çox az leke görünür ve hetta bezen heç görünmür. Bu dövrde görünen lekeler yuxarı enliklerde yerleşir. Dövre davam etdikce Spörer qanununa uyğun olaraq lekelerin sayı artır ve onlar ekvatora doğru yaxınlaşır. Güneş lekeleri adeten zidd iki maqnit qütbüne sahib olan cütler şeklinde var olur. Esas Güneş lekesinin maqnit qütbleşmesi her Güneş dövresinde deyişir. Buna göre de bir dövrede şimal maqnit qütbüne sahib olan leke, növbeti dövrede cenub maqnit qütbüne sahib olur.
Güneş dövresinin planetar boşluğun veziyyeti ve Yerin iqlimine ciddi tesirleri vardır. Güneş aktivliyinin minimum olduğu vaxtlar daha soyuq tempraturla, normadan daha uzun müddet davam eden Güneş dövreleri ise daha isti tempraturlarla elaqelendirilir. XVII esrde Güneş dövresinin bir neçe on il boyunca tamamile dayandığı müşahide olunmuşdur. Bu dövrde çox az Güneş lekesi görünmüşdür. Kiçik buz dövrü ya da Maunder minimumu olaraq bilinen bu dövrde Avropada çox soyuq tempraturlar qeyde alınmışdır. Daha da evvellere aid oxşar minimum dövrleri ağac halqalarının müşahide olunması ile müeyyen olunmuş ve bu dövrlerde normadan daha az olan qlobal istilik müşahide olunmuşdur.
=== Mümkün uzun müddetli dövre ===
Yeni nezeriyye ile Güneş nüvesindeki maqnit deyişkenliklerinin 410 00 ya da 100 000 illik periodlarda deyişikliklere sebeb olduğunu iddia olunur. Bu nezeriyye Buz dövrlerini Milankoviç dövrelerinden daha yaxşı izah edir. Astrofizika sahesindeki çoxlu nezeriyye kimi bu da birbaşa sınaqdan keçirile bilmir.
== Nezeri problemler ==
=== Güneşin neytrino problemi ===
Uzun müddet erzinde Yerde müşahide edilen Güneşden gelen neytrinoların sayı standart Güneş modeline göre düşünülen sayın yarısı ile üçde biri arasında deyişirdi. Bu ziddiyyet Güneş neytrino problemi olaraq tanınır. Problemi hell etmek üçün teqdim edilen nezeriyyeler ya Güneşin daxili istiliyini azaldaraq daha az neytrino axışını izah etmeye çalışırdı ya da Güneşden Yere çatana qeder neytrinoların deyişikliye uğrayaraq melum olmayan tau ve muon neytrino hisseciklerine çevrildiyini iddia edirdi. 1980-ci illerde neytrino axışını mümkün qeder deqiq ölçmek üçün Sadberi ve Kamiokande kimi neytrino müşahide resedxanaları inşa edildi. Bu resedxanalardan elde olunan neticeler neytrinoların çox az sükunet kütlesine malik olduğunu ve heqiqeten de çevrildiklerini gösterdi. Hetta 2001-ci ilde Sadberi Neytrin Resedxanası birbaşa üç növ neytrinonu de aşkarlamağı bacardı ve Güneşin neytrino axışının standart Güneş modeline uyğun olduğunu müeyyen etdi. Neytrino enerjisi sebebinden Yerde müşahide olunan neytrinoların üçde biri elektron neytrinolarıdır. Bu nisbet maddede neytrino çevrilmesini izah eden, madde tesiri olaraq da tanınan Mixayev-Smirnov-Volfenşteyn tesiri ile texmin edilen nisbete uyğundur. Buna göre de Güneş neytrino problemi artıq hell olmuşdur.
=== Güneş tacının isinme problemi ===
Güneşin optik sethi olan Fotosfer teqriben 6000 K istiliye malikdir. Onun üzerinde istiliyi 1-2 milyon Kelvine çatan Güneş tacı yerleşir. Güneş tacının bu qeder isti olmasının sebebi kimi Fotosferden aldığı istilikle yanaşı, başqa menbenin de olduğu gösterilir.
Güneş tacını isitmek üçün lazım olan enerjinin Fotosferin altında olan Konveksiya zonasındakı turbulanslar olduğu düşünülmüş ve Güneş tacının nece isindiyi ile bağlı iki esas nezeriyye teklif olunmuşdur. Bunlardan birincisi dalğa isinmesidir. Konveksiya zonasındakı turbulanslı hereket ses, cazibe qüvvesi ve maqnetik hidrodinamik dalğalar meydana çıxarır. Bu dalğalar yuxarı doğru hereket edir ve Güneş tacında dağılaraq enerjilerini mühitdeki qaza istilik olaraq ötürür. İkincisi ise maqnetik isinmedir. Bu nezeriyyeye göre Güneş tacı Fotosferde hereketin daimi olaraq meydana getirdiyi maqnetik enerjinin sebeb olduğu proturbulans ve daha kiçik olan sebebler neticesinde isinir.Hal hazırda dalğaların tesirli şekilde istilik yayma funksiyası olub olmadığı aydın deyildir. Alfven dalğaları istisna olmaqla bütün dalğaların Güneş tacına çatmadan dağıldıqları melum olmuşdur. Alfven dalğaları da, Güneş tacı da asanlıqla dağılmır. Hal hazırda tedqiqatlarda diqqet esasen protuberanslar yolu ile isinmelere cemlenmişdir. Güneş tacı isinmesini izah etmek üçün mümkün olan yanaşmalardan biri de kiçik ve davamlı püskürmelerdir ki, onlar hele de tedqiq olunmaqdadır.
=== Sönük genc Güneş problemi ===
Güneş inkişafının nezeri modelleri 2,5-3,8 milyard il evvel, Arxey erasında Güneşin indikinden 75% daha az parlaq olduğunu gösterir. Bu qeder zeif ulduz Yerde suyun mövcudluğuna uyğun şerait yaratmayacağından, heyatın da inkişaf etmemesi lazımdı. Buna baxmayaraq geoloji sübutlar Yerin tarixen sabit istilikde qaldığını gösterir. Hetta genc Yer indikinden daha isti idi. Alimler bunu qedimde Yerde daha çox istixana effekti yaranmasına sebeb olacaq qazların (karbon dioksid, metan, ammonyak ve s.) mövcudluğu ile elaqelendirir. Bu qazlar Güneşden gelen az enerjini saxlayaraq istiliyi tarazlayırdı.
== Maqnit sahesi ==
Güneşdeki bütün maddeler yüksek istilik sebebinden qaz ve plazma halındadır. Bu sebebden de Güneş ekvatorda yuxarı enliklere nisbeten daha süretle dönür. Ekvatorda bu fırlanma 25 gün, qütblere yaxın enliklerde ise 35 gün davam edir. Bu merheleli fırlanma sebebinden maqnit sahesi xetleri zamanla qıvrılaraq maqnit sahesi halqaları meydana getirmişdir. Bu da Güneş lekelerinin meydana gelmesine ve Güneş protuberasların yaranmasına sebeb olur. Bu qıvrılma hereketi Güneş dinamosunun meydana gelmesine ve 11 illik Güneş dövresi müddetinde Güneşin maqnit sahelerinin deyişmesine sebeb olur.Güneşin dönen maqnit sahesinin planetlerarası mühitdeki plazmaya tesiri Heliosferik axın laylarını meydana getirir. Bu laylar ferqli istiqametleri gösteren maqnit sahelerini ayırır. Eger kosmos vakuum olsa idi, Güneşin 10−4 tesla dipol sahesi uzaqlığın kubu ile azalaraq 10−11 olacaqdı. Buna baxmayaraq peyk müşahideleri bunun 100 defe daha güclü olduğunu ve 10−9 qiymetinde olduğunu göstermekdedir. Maqnitleşmiş Hidrodinamik (MHD) nezeriyye maqnit sahesi içindeki keçirici mühitin yene maqnit sahesi yaradan elektrik axınlarına sebeb olduğunu bildirir. Buna göre de MHD dinamo kimi hereket edir.
== Mövqeyi ==
Güneş teqriben 100000 işıq ili ölçüsünde olan ve içinde 200 milyarda qeder ulduz olan Süd Yolu qalaktikasında yerleşir. Güneş Süd Yolunun Orion qolu deyilen xarici spiral qollarından birinin içindedir. Güneşin Qalaktika merkezinden uzaqlığı teqriben 25-28 min işıq ilidir. Güneşin Süd Yolundakı süreti teqriben 220 km/s-ye beraberdir ve tam dövresini 225–250 milyon ile başa vurur. Bu dövre Güneşin Qalaktik ili olaraq qebul olunmuşdur.Güneşin qalaktika içindeki mövqeyi böyük ehtimalla Yerde heyatın mövcud olmasına sebeb olmuşdur. Güneşin orbiti teqriben daire formasındadır ve spiral qollarla eyni sürete sahibdir, yeni nadir hallarda spiral qolların içinden keçir. Spiral qollar tehlükeli ifrat yeni ulduzların daha sıx şekilde mövcud olduğu bölgedir. Bu xüsusiyyet Yerde heyatın formalaşa bilmesi üçün çox uzunmüddetli qerarlılıq dövrelerini temin etmişdir. Bundan başqa Güneş qalaktika merkezinin ulduzlarla dolu olan yerinden de uzaqdır. Güneş qalaktika merkezine yaxın yerleşse idi, yaxındakı ulduzların cazibe qüvvelerinin tesirleri Oort buludunda olan göy cismlerine tesir gösterer ve Daxili Güneş sisteminde daha çox kometanın dolaşmasına şerait yaradardı. Qalaktika merkezinin sıx şüalanması da Yerde mürekkeb heyat növlerinin yaranmasının qarşısını ala bilerdi. Astronomların yanaşmalarına göre Güneşin indiki mövqeyinde bele, yaxın keçmişde yaranmış ifrat yeni ulduzlar radioaktiv toz denecikleri ve kometa oxşarı göy cismlerini Güneş sistemine göndermekle son 35000 ilde Yerdeki heyata menfi tesir göstere biler.
=== Yaxın etrafı ===
Güneşin qalaktikada yerleşdiyi mövqenin yaxın etrafı Yerli ulduzlararası buludda yerleşen Yerli qabarcığın teqriben 30 işıq ili genişliyinde olan sahesidir. Yerli qabarcıq ulduzlararası boşluğun içinde yerleşen, qum saatı formasında olan ve teqriben 300 işıq ili genişliyindeki bir boşluqdur. Qabarcıq yaxın keçmişde meydana gelmiş ifrat yeni ulduzların mehsulu olan yüksek istiliye sahib plazma ile örtülmüşdür.Güneşin ulduzlararası boşluqda hereket etdiyi yol üstündeki zirve nöqtesi Lira bürcünün en parlaq ulduzu olan Veqanın olduğu yöndedir.Güneşe on işıq ili qeder uzaqlıqdakı sahelerde nisbeten az ulduz vardır. Bunlardan en yaxını Güneşe 4,4 işıq ili uzaqlıqda yerleşen Alfa Sentavr üçlü ulduz sistemidir. Alfa Sentavr A, Alfa Sentavr B ulduzları Güneşe oxşayan bir-birine yaxın cüt ulduzlardır. Proksima Sentavr olaraq da tanınan qırmızı cırtdan tipli Alfa Kentavr C bu cüt ulduza 0,2 işıq ili uzaqlıqdakı orbitde hereket edir. Bunlardan başqa 5,9 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan tipli Barnard, 7,8 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan olan Volf 359 ve 8,3 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan olan Lelond 21185 ulduzları yerleşir. Güneşe on işıq ili mesafeden daha yaxın olan en böyük ulduz, ondan iki defe çox kütleye sahib olan Siriusdur. Bu ulduzun orbitinde Sirius B adlı ağ cırtdan tipli ulduz dönür. Bunlardan başqa Güneşden 8,7 işıq ili mesafede ikili qırmızı cırtdan tipli ulduz sistemi olan Laytn 726-8 ve 9,7 işıq ili uzaqlıqda yerleşen qırmızı cırtan tipli ulduz olan Ross 154 ulduzunu göstermek olar. Güneşe oxşayan en yaxın ulduz 11,9 işıq ili uzaqlıqda yerleşen Tau Ceti ulduzudur. Kütlesi Güneşin kütlesinin 80%-i, parlaqlığı ise Güneşin parlaqlığının 60%-i qederdir. Güneşe en yaxın planet sistemine sahib olan ulduz 10,5 işıq ili uzaqlıqda yerleşen Güneşden daha az parlaq ve daha qırmızı olan Epsilon Eridani ulduz sistemidir. Varlığı sübut olunan tek planeti Epsilon Eridani B-nin kütlesi teqriben Yupiterin 1,5 qatı qederdir. Epsilon Eridani B öz ulduzu etrafında tam dövreni 6,9 ile başa vurur.
== Müşahidesi ==
=== Qedim dövrler ===
Göyde parlaq disk kimi görünen Güneşin üfüq xettinin üzerinde olarken gündüz, olmayarkense gece olduğu anlayışı insanın Güneş haqqındakı en ilkin düşünceleri idi. Qedim dövrün medeniyyetlerinde Güneşin tanrı olduğuna ya da diger fövqel tebiet hadiselerine sebeb olduğuna inanılırdı. Cenubi Amerikada yerleşen İnk ve indiki Meksika erazisinde yerleşen Astek medeniyyetlerinin dini inancının merkezinde Güneş inancı dayanırdı. Bir çox qedim abide Güneşle bağlı fenomenler sebebinden inşa olunmuşdur. Meselen meqalit tikililer olduqca deqiq şekilde gündönümünü gösterir. En tanınmış meqalit tikililer Nabta Playa ve Stounhencdir. Meksikadakı Çiçen-İtsada yerleşen El Kastillo piramidası yaz ve payız gece-gündüzün beraberliyi gününde, pillekanlarından yuxarı ilanların çıxdığını gösteren kölgeler görünecek şekilde tikilmişdir. O dövrde sabit hesab olunan ulduzlara göre Güneş ekliptik boyunca Zodiakdan keçerek bir il erzinde dövresini tamamlayırmış kimi görünürdü. Bu sebebden de qedim yunan alimleri terefinden Güneş yeddi planetden biri hesab olunurdu. Heftenin günlerine de bu sebebden "yeddi planetin" adı verilmişdi. Güneş bazar gününü temsil edirdi.
=== Elmi müşahideler ===
Güneş haqqında ilk elmi izah veren insanlardan biri qedim yunan alimi Anaksaqordur. O, Güneşin Heliosun arabası olmadığını ve Peloponnesden bele daha böyük olan neheng yanan metal top olduğunu demişdir. Bu düşünceni tebliğ elediyi üçün hakimiyyetdekiler terefinden hebs olunmuş ve baresinde ölüm hökmü verilmişdir. Buna baxmayaraq Periklin müdaxilesi neticesinde buraxılmışdır. Yerle Güneş arasındakı uzaqlığı ilk defe hesablayan III esrde yaşamış Eratosfen olmuşdur. Onun hesabladığı 149 milyon km mesafe bu gün de qebul olunan mesafe ile eynilik teşkil edir.
Planetlerin güneş etrafında hereket etmesi nezeriyyesi ilk defe qedim yunan alimi Samoslu Aristarxus ve hindli alimler terefinden ortaya atılmışdır. Daha sonralar planetlerin Güneş etrafında hereket etmesi meselesini Cordano Bruno da dile getirmişdir. Bu iddiası sebebinden inkvizisiya mehkemesinin verdiyi ceza ile tonqalda yandırılmışdır. XVI esrde elmi esaslandırma ile Nikolay Kopernik de planetlerin Güneş etrafında hereket etdiyini qeyd etmişdir. XVII esrde teleskopun keşf olunmasından sonra Güneş lekeleri Tomas Harriot, Qalileo Qaliley ve diger alimler terefinden müşahide olunmuşdur. Qalileo Qaliley Qerb medeniyyetinde Güneş lekelerinin melum olan ilk müşahidesini aparmışdır. O bu lekelerin Güneşle Yer arasında hereket eden planetler olmadığını, onların Güneşin sethinde olduğunu iddia etmişdir. Güneş lekeleri Çindeki qedim Xan sülalesi dövründen müşahide olunur ve haqqında qeydler yazılırdı. 1672-ci ilde Covanni Kassini ve Yan Riçer Marsla olan uzaqlığı müeyyenleşdirdi. Dolayı yolla Güneşe qeder olan mesafeni de hesabladılar. İsaak Nyuton Güneş işığının prizmadan keçmesini müşahide etdi ve işığın bir neçe rengden ibaret olduğunu keşf etdi. 1800-cü ilde Uilyam Herşel Güneş spektrinin qırmızı bölmesinin kenarında infraqırmızı şüalanmanı keşf etdi. 1800-cü illerde Güneşin spektr müşahidesinde inkişaf baş verdi. Cozef fon Fraunhofer spektr üzerinde spektr xetlerinin ilk müşahidelerini heyata keçirdi. Spektr üzerindeki en güclü spektr xetlerinin adı hal hazırda Fraunhofer xetleri olaraq tanınır. Güneşden gelen işığı spektr genişlendirdiyi zaman işığın görünmeyen renglerini görmek mümkündür.
Müasir elm dövrünün evvellerinde Güneşin enerjisinin menbeyi hele de sirr kimi qalmaqda idi. Uilyam Kelvin Güneşin içinde saxladığı istiliyin şüalanan ve soyuyan maye halında olduğunu iddia etdi. Uilyam Kelvin ve Herman fon Helmholtz sonralar enerji istehsalını izah etmek üçün Kelvin-Helmholtz qaydasını teklif etmişdir. 1890-cı ilde Güneş spektrinde heliumu keşf eden Cozef Norman Loker Güneşin formalaşması ve inkişafı ile bağlı kometalara esaslanan nezeriyye ortaya atmışdır.1904-cü ile qeder meselenin sübut olunmuş helli olmadı. Ernest Rezerford güneşin enerji istehsalının daxili istilik menbeyi ile davam ede bileceyini ve bunun da radioaktivlik sebebinden ola bileceyini bildirdi. Buna baxmayaraq Güneş enerjisinin menbeyi ile bağlı en önemli sübutu kütle ve enerjinin ekvivalentliyinin meşhur düsturu olan E = mc² ile Albert Eynşteyn vermişdir.1920-ci ilde Artur Eddinqton güneşin nüvesinde olan tezyiq ve istiliyin hidrogeni heliuma çevirecek nüve birleşmesi reaksiyası üçün yeterli olduğunu, kütledeki deyişiklikden de enerji meydana çıxacağı yanaşmasını teklif etmişdir. 1925-ci ilde Sesiliya Peyn terefinden Güneşde hidrogenin üstün olduğu tesdiq olmuşdur. Nezeri nüve birleşmesi anlayışı 1930-cü illerde astrofizikler Subrehmanyan Çandrasekar ve Hans Bete terefinden inkişaf etdirilmişdir. Hans Bete güneşin enerjisini temin eden iki esas nüve reaksiyasını hesablamışdır.1957-ci ilde Marqaret Burbic terefinden Ulduzlarda elementlerin sintezi adlı meqale yazıldı. Meqalede Kainatdakı elementlerin güneş kimi ulduzların içinde sintezlendiyi sübutları ile gösterilmişdi.
=== Kosmik missiyalar ===
Güneşi müşahide etmek üçün hazırlanan ilk kosmik gemiler NASA terefinden hazırlanmış Pioner 5, Pioner 6, Pioner 7, Pioner 8 ve Pioner 9 kosmik gemileridir. Bu kosmik gemiler teqriben Güneşden Yer mesafesine qeder olan orbitde qalaraq Güneş küleyi ve Güneşin maqnit sahesinin ilk etraflı ölçmelerini heyata keçirdi. Xüsusen de Pioner 9 uzun müddet müşahide apardı ve 1987-ci ile qeder melumat göndermeye davam etdi.1970-ci illerde Helios 1 kosmik gemisi ve Skaylab Apollo Teleskopu alimlere Güneş küleyi ve Güneş tacı ile bağlı yeni melumatlar verdi. ABŞ ve Almaniyanın ortaq ortaq işi olan Helios 1 kosmik gemisi perigeliy istiqametinde Merkurinin orbitine gire bilecek şekilde hereket edirdi. NASA terefinden 1973-cü ilde kosmosa buraxılan Skaylab kosmik stansiyasının içinde Apollo Teleskopu deyilen Güneş müşahide modulu da vardı. Skaylab Güneşin Keçid bölgesinin ve Güneş tacının ultrabenövşeyi şüalanmasının ilk müşahidelerini heyata keçirmişdi. Bunun neticesinde Güneş tacından kütle püskürmeleri ve hal hazırda sebeb kimi Güneş küleyi gösterilen Güneş tacı delikleri keşf olunmuşdur.1980-ci ilde NASA terefinden Solar Maksimum kosmik gemisi kosmosa buraxıldı. Bu kosmik gemi Güneş aktivliyi dövründe proturbulanslarda meydana çıxan qamma, Rentgen ve ultrabenövşeyi şüaları müşahide etmek üçün hazırlanmışdı. Buna baxmayaraq kosmosa buraxıldıqdan bir-iki ay sonra elektronik sehv neticesinde kosmik gemi gözleme veziyyetine girdi ve üç il bu şekilde qaldı. 1984-cü ilde Çelencer STS-41C missiyası terefinden kosmik gemi tapılaraq temir olundu. 1989-cu ilin iyun ayında Yer atmosferine daxil olana qeder Solar Maksimum kosmik gemisi minlerle Güneş tacı şekili çeke bildi.1991-ci ilde Yaponiyanın kosmosa buraxdığı Yohkoh kosmik gemisi (Güneş işığı) Rentgen dalğa tezliyinde proturbulansları müşahide etdi. Kosmik gemiden elde olunan melumatlar neticesinde alimler deyişik tipde proturbulansları aşkarladılar. Bundan başqa aktivliyin zirvede olduğu bölgelerden uzaqda olan Güneş tacının da evvel düşünülenin eksine olaraq daha dinamik ve aktiv olduğu melum oldu. Yohkoh bütöv bir Güneş dövresini müşahide ede bildi, ancaq 2001-ci ilde Güneş tutulması erzinde gözleme veziyyetine keçdi ve Güneşle olan elaqeni itirdi. 2005-ci ilde Yerin atmosferine daxil olarken yanaraq yox oldu.
Güneşle bağlı en önemli kosmik missiyalardan biri de Avropa Kosmik Agentliyi ve NASA terefinden ortaq şekilde heyata keçirilen ve 2 dekabr 1995-ci ilde kosmosa buraxılan SOHO (ing. Solar and Heliospheric Observatory) missiyasıdır. Evvelce iki illik missiya üçün planlanan SOHO 10 ilden daha artıq müddet erzinde fealiyyet göstermişdir. Bu missiya uğurlu olduğunu sübuta yetirdikden sonra onun davamı kimi 2010-cu ilde SDO (ing. Solar Dynamics Observatory) missiyası fealiyyete başlamışdır. Yerle Güneş arasında Laqranj nöqtesine yerleşdirilen SOHO kosmosa buraxıldığı dövrden ferqli dalğa tezliklerinde Güneşin tesvirlerini Yere çatdırdı. Birbaşa Güneşi müşahide etmesinden başqa, SOHO terefinden Güneşe yaxınlaşan kiçik kometalar da müşahide olunmuşdur.
Sadalanan kosmik gemilerin hamısı Güneşi ekliptik üzerinden izlemişdir, yeni tekce ekvator hissesinin etraflı tedqiqatı mövcud idi. 1990-cı ilde Güneşin qütb bölgelerini müşahide etmek üçün Ulises kosmik gemisi (ing. Ulysses) kosmosa buraxıldı. Evvelce Yupitere doğru irelileyen kosmik gemi Yupiterin cazibe qüvvesinin tesiri ile ekliktipin üzerindeki orbite yerleşdi. Bu kosmik gemi terefinden tesadüfen Yupiterle toqquşan Şoumeykr-Levi kometası müşahide olundu. Ulises planlanan orbitine daxil olduqdan sonra Güneş küleklerini müşahide etmeye ve yuxarı enliklerdeki maqnit sahesi qüvvesini müeyyen elemeye başladı. Yuxarı enliklerden ayrılan Güneş küleyinin gözlenenin eksine olaraq daha aşağı süretli (750 km/san) olduğu melum oldu. Bundan başqa yuxarı enliklerden ayrılan qalaktik kosmik şüalanmalar saçan böyük maqnetik dalğaların varlığı müeyyen oldu.Fotosferde olan elementlerin bolluğu Güneşin işıq spektri müşahide olunaraq müeyyen olunmuşdu, ancaq Güneşin daxilinin terkibi o qeder de yaxşı bilinmirdi. Güneş küleyinden nümune getire bilmesi üçün hazırlanan Genezis kosmik gemisi alimlerin Güneş maddesinin terkibini birbaşa ölçmesi üçün nezerde tutulmuşdu. 2004-cü ilde Genezis Yere qayıtdı, ancaq eniş vaxtı paraşütlerden biri açılmadığı üçün aparat zerer gördü. Hedden artıq olan zerere baxmayaraq bezi yararlı nümuneler elde oluna bildi.2006-cı ilin oktyabr ayında STEREO kosmik gemisi (ing. The Solar Terrestrial Relations Observatory) kosmosa buraxılmışdır. Bu kosmik gemiden istifade olunaraq Güneş tacıdan ayrılan maddelerin stereoskopik şekilleri çekilmişdir.
== Güneşin müşahidesinin göze zererleri ==
Güneş işığı çox parlaqdır ve adi gözle qısa müddet erzinde Güneşe baxmaq gözü acışdıra biler, ancaq normal gözler üçün zererli deyildir. Güneşe birbaşa baxdıqda gözde ulduzabenzer parlamalar meydana gelir ve keçici yarıkorluğa sebeb olur. Eyni zamanda gözün retinasına 4 millivatt işıq düşmesine ve belelikle retinanın yüngülce isinerek gözlerin zerer görmesine sebeb olur. Ultrabenövşeyi şüalanmaya meruz qalmaq gözün linzasını saralda ve iller sonra katarakta sebeb ola biler. Birbaşa Güneşe baxdıqda, yüz deqiqe sonra ultrabenövşeyi şüalar neticesinde retinada Güneş yanığına benzer yaralar meydana gelir. Genc adamın gözleri yaşlı adamlara nezeren ultrabenövşeyi şüalardan daha çox tesirlenir.
Xüsusi filtirler olmadığı zaman Güneşi durbin kimi optik cihazlardan izlemek olduqca tehlükelidir. Filtir olmadan durbinle Güneşe baxılarsa, normada olduğundan 500 defe daha artıq ultrabenövşeyi şüalar gözün retinasına daxil ola ve hemin hüceyreleri anında öldüre biler. Günorta vaxtı Güneşe filtirsiz durbinle baxmaq qalıcı korluğa sebeb olur. Güneşi izlemenin tehlükesiz yolu xüsusi teleskoplardan istifade ederek onun görünüşünü kompüterin monitorunda eks etdirmekdir.
Natamam Güneş tutulmalarını izlemek göze zererlidir, çünki göz bebekleri hedden artıq yüksek kontrasta uyğun deyildir. Göz bebeyi mühitde olan en parlaq cisime göre yox, mühitdeki ümumi işıqlığa göre genişlenir. Natamam Güneş tutulmaları zamanı Güneş işığının çoxu Güneşin önünden keçen Ay terefinden engellenir, ancaq Fotosferin örtülmemiş hisselerinin seth parlaqlığı normal günlerdeki ile eynidir. Mühitin alaqaranlıq olması sebebinden göz bebeyi ~2 mm-den ~6 mm-e qeder böyüyür ve Güneş işığına meruz qalan gözün retina hüceyreleri normaldan 10 defe çox işıq qebul edir. Bu hadise müşahideçinin gözünde qalıcı kor nöqtelerin yaranmasına sebeb ola bilecek şekilde hüceyreleri öldüre ya da onlara zerer vura biler. Bu zaman ağrı hemin deqiqe hiss olunmadığı üçün tecrübesiz müşahideçilerle uşaqlar baş vere bilecek zereri tez bilmezler.
Güneş çıxarken ve batarken Güneş işığı Reyli sepilmesi ve Mie sepilmesi sebebinden azalır. Bu zaman Güneş Yer atmosferinden keçerken daha uzun yol qet etdiyi üçün adi gözle rahat şekilde görüle bilecek qeder sönük olur. Bu vaxt havadakı toz, duman ve nem de işığın azalmasına sebeb olur.Güneşin sadalanan göze zererleri sebebinden xüsusi filtirler hazırlanır. Saxta filtirler ultrabenövşeyi ve infraqırmızı şüaları keçire biler ve yüksek parlaqlıq seviyyesinde göze zererli ola biler. Teleskoplarda istifade olunan filtirler linzanın ya da açıqlığın üzerinde olmalı, ancaq okulyar merceyin üzerinde olmamalıdır. Çünki udulan Güneş işığı sebebinden yaranan hedden artıq istilik bu filtirlerin çatlamağına sebeb ola biler. 14 nömreli qaynaq şüşesi uyğun Güneş filtiri olsa da, neqativ fotolent kimi deyildir ve hedden artıq infraqırmızı şüa keçirir.
== Güneş tutulması ==
Güneş tutulması Ayın Yerle Güneşin arasına girmesi sebebinden baş verir. Tutulmanın baş vermesi üçün Ayın bedirlenmiş fazada olması lazımdır. Bir il erzinde Ayın Yer etrafında 12 defe dönmesine baxmayaraq, Ayın orbit müstevisi ile Yerin orbit müstevisi arasında 5° ferq olması sebebinden Ay her defe Güneşin önünden tam keçmir ve kesişme seyrek şekilde meydana gelir. Bu sebebden de ilde 2-5 defe Güneş tutulması müşahide olunur. Bunlardan en çox ikisi tam tutulma ola biler. Güneş tutulması Yer üzerinde her defe çox mehdud yerlerden görünür ve hansısa bölgede tam Güneş tutulmasının görünmesi nadir hadisedir.
=== Tutulmanın növleri ===
Tam Güneş tutulması: Ayın Güneşin Yerden müşahide olunan Fotosferini tam şekilde örtmesi hadisesidir. Güneşin çox parlaq olan Fotosferi Ayın qaranlıq kölgesi terefinden örtülür ve Güneş tacı adi gözle görüne bilir. Bu zaman hava parlaq ulduzlar ve planetlerin görüle bileceyi şekilde qaralır. Tam tutulma Yerden mehdud yerlerde müşahide oluna bilir.
Halqalı Güneş tutulması: Ay Güneş önünden keçerken onu tam örte bilmediyi zaman müşahide olunur. Ayın diametri, Güneşin Fotosferinin diametrinin teqriben 400-de 1-i qederdir. Buna baxmayaraq Ayın Yerden uzaqlığı, Güneşin uzaqlığının 400-de 1-i qederdir. Bu sebebden de Ayın Yerden müşahide olunan böyüklüyü ile Güneşin böyüklüyü teqriben eynidir. Buna baxmayaraq Yerin Güneş etrafındakı orbiti ve Ayın Yer etrafındakı orbiti tam daire formasında olmadığından Ay her tam qovuşmalı keçişde Güneşi tam şekilde örte bilmir. Bu zaman Güneş diskinin Ay terefinden örtüle bilmeyen hissesi Yerden halqa şeklinde görülür.
Hibrid Güneş tutulması: Bu zaman tutulma Yerin bezi yerlerinden tam, bezi yerlerindense halqalı olaraq görülür. Bu tutulma növü olduqca nadir hallarda baş verir.
Hisseli Güneş tutulması: Ayın Güneşi qismen örtmesi neticesinde baş verir. Hem tam, hem de halqalı tutulma hisseli tutulma kimi başlayır ve başa çatan zaman da yeniden hisseli tutulma formasında görünür. Tam tutulma zamanı tutulmanın tam müşahide olunduğu mehdud mekan istisna olmaqla hadisenin görüle bildiyi diger yerlerden tutulma hisseli şekilde görülür.
== Güneş kultu ==
Güneş tanrıları ve Güneşe ibadet müxtelif xalqların qedim inanclarında müşahide olunur. Meselen, Misirde Ra, hindlilerde Surya, yaponlarda Ametirasu, almanlarda Sol ve asteklerde Tonatiuh buna nümune ola biler.
Qedim Misir mifologiyasında Güneş tanrısı hesab olunan Ra insan bedenli, şahin başlı tesvir olunurdu. Bu şahin başın yuxarı hissesinde Güneş diski ve kobra tesviri vardı. Yeni padşahlıq dövründe Güneş peyin böceyi ile xarakterize olunurdu, çünki onun yumrulatdığı peyin formaca Güneşi xatırladırdı. XVIII sülalenin hakimiyyeti illerinde sonradan özünü Exnaton adlandıran Misir fironu terefinden Aton adlandırılan Güneş tanrısı tek tanrı kimi qebul edilmişdir. Atona 20 il erzinde Qedim Misirde sitayiş olunmuşdur.Qedim almanların paqan inanclarında Sol adlı Güneş tanrısına sitayiş edilirdi. Benzer adlar diger Hind-Avropa dillerine daxil olan xalqlar terefinden de istifade olunmuşdur. Meselen, qedim norveçce Sol, sanskritce Surya, qalca Sulis, litvaca Saule, slavyanca Solntse buna nümune olaraq gösterile biler.Qedim Roma medeniyyetinde bazar günü Güneş tanrısına hesr olunurdu. Bu qedim dövrde ingilis diline de keçmiş, indi de bazar gününe sunday (Güneş günü) deyilmesi şeklinde dövrümüze gelib çatmışdır.Yapon mifologiyasında ve Şintoizmde önemli yere sahib olan Ametirasu da Güneş ve Kainatın tanrısı hesab olunurdu. Ametirasu sözü yaponca cennetde parıldayan menasına gelir. İnanclara göre Yaponiya imperatorları birbaşa Ametirasunun soyundan gelir.
== İstinadlar ==
== Xarici keçidler ==
== Hemçinin bax ==
Güneş sistemi
Ulduz
Güneş enerjisi
Bizim Qalaktikanın melum olan teqriben 200 milyard ulduzundan biri olan Güneşin kütlesinin mütleq ekseriyyeti isti qazlardan ibaretdir. Güneş etrafına istilik ve işıq şeklinde radiasiya yayır. Yerle müqayisede Güneşin diametri 109 defe, hecmi 1,3 milyon defe, kütlesi ise 333000 defe daha çoxdur. Güneşin sıxlığı Yerin sıxlığının 1/4-ü qederdir. Güneş öz oxu etrafında saatda 70000 km süretle hereket edir ve bir dövresini teqriben 25 günde tamamlayır. Güneşin sethinin istiliyi 5500 °C, nüvesinin istiliyi ise 15,6 milyon °C-dir. Güneşden ayrılan enerjinin 2,2 milyardda biri Yere çatır. Qalan enerji boşluqda yox olur. Güneşin şüaları 8,44 deqiqeye Yere çatır. Güneş Yere en yaxın ulduzdur. Güneşin cazibe qüvvesi Yerin cazibe qüvvesinden 28 defe çoxdur.
Güneş kütlesinin 74%-ni ve hecminin 92%-ni teşkil eden hidrogen, kütlesinin 24-25%-ni ve hecminin 7%-ni teşkil eden helium başda olmaqla Fe, Ni, O, Si, S, Mg, C, Ne, Ca ve Cr kimi elementlerden ibaretdir. Güneşin daxil olduğu ulduz sinfi G2V-dir. G2 Güneşin seth istiliyinin teqriben 5780 K olması ve bu sebebden de onun ağ renge sahib olması menasına gelir. Güneş şüaları atmosferden keçerken qırılır ve bu sebebden de Güneş Yerden baxan müşahideçi üçün sarı rengde görünür. Buna sebeb Reyli sepilmesi neticesinde yeterli seviyyede göy işığın qırılması sebebinden geride sarı görünen işığın qalmasıdır. Spektri içinde ionlaşmış ve neytral metallar olması ile yanaşı çox zeif hidrogen xetleri de vardır. V ise Güneşin de çox ulduz kimi Baş ardıcıllıqda olduğunu gösterir.
Enerjisini hidrogen nüvelerinin nüve birleşmesi reaksiyası neticesinde heliuma çevrilmesinden elde edir. Güneş hidrostatik tarazlıq veziyyetindedir. Saniyede 600 milyon ton hidrogen heliuma çevrilir. Bu da Güneşin her saniye 4,5 milyon ton yüngülleşmesine sebeb olur. Güneşdeki nüve birleşmesi reaksiyaları neticesinde qızılı-qırmızımtıl alov 15-20 min kilometr yükselir ve Güneş fırtınası meydana gelir. Bizim Qalaktikada 100 milyondan artıq G2 sinfine daxil olan ulduz vardır. Güneş Süd Yolundakı ulduzların 85%-den daha parlaqdır. Güneşden daha sönük olan ulduzların çoxu qırmızı cırtdan ulduzlardır.Güneş sistemi ile birlikde Bizim qalaktikanın merkezi etrafında hereket edir ve ondan teqriben 25-28 min işıq ili uzaqlıqda yerleşir. Güneş qalaktika merkezi etrafındakı bir dövrünü teqriben 225-250 milyon ilde bir tamamlayır. Qalaktika merkezi etrafındakı süreti teqriben saniyede 220 kilometrdir. Bu da her 1400 ilde bir işıq iline beraber mesafe qet etmesi demekdir.Güneş Bizim Qalaktikanın daha böyük qolları olan Persey ve Oxatan qolları arasında qalan Orion qolunun iç hissesinde, Yerli ulduzlararası buludda yerleşen Yerli qabarcıqda yerleşir.
== Heyat periodu ==
Güneşin ulduz inkişafının kompüter modelleşdirmesi ve nüve kosmoxronologiyası metodlarından istifade olunaraq Baş ardıcıllıqda hesablanan yaşının 4,57 milyard il olduğu düşünülür. Güneşin hidrogen molekulyar buludun çökmesi ile üçüncü nesil T Tauri ulduzu kimi meydana geldiyi düşünülür. Bu yeni yaranan ulduzun Bizim Qalaktikanın merkezinden 25-28 min işıq ili uzaqlıqdakı demek olar ki, dairevi orbitine daxil olduğu ehtimal olunur.
Güneş esas qoldakı ulduz tekamülü merhelesini yarılayıb. Bu merhelede nüvede baş veren nüve birleşmesi reaksiyası neticesinde hidrogen heliuma çevrilir. Güneşin nüvesinde maddenin enerjiye çevrilmesi neticesinde neytrinolarla radiasiya meydana çıxır. Güneş teqriben 10 milyard il Baş ardıcıllıqda qalacaqdır.
Güneş ifrat yeni ulduz şeklinde partlayacaq kütleye malik deyildir. Güneş teqriben 5-6 milyard il sonra qırmızı neheng merhelesine daxil olacaqdır. Güneş hidrogen yanacağı tükendikce xarici tebeqeler genişlenecek, nüvesi büzülerek isinecekdir. Nüve istiliyi 100 MK-e çatdıqdan sonra helium nüve birleşmesi reaksiyası başlayacaq ve Karbonla Oksigen formalaşmağa başlayacaqdır. Bu yolla Güneş asimptotik neheng merhelesine daxil olaraq daxili istiliyindeki sabitliyin pozulması sebebinden sethinden kütle itirmeye başlayacaqdır. Güneşin xarici tebeqelerinin genişlenerek Yerin orbitine çatacağı düşünülürdü. Son tedqiqatlara göre Güneş qırmızı neheng merhelesinin evvellerinde olduğu zaman itirdiyi kütle sebebinden Yerin orbiti Güneşden uzaqlaşacaq ve onun xarici tebeqeleri terefinden udulmayacaqdır. Buna baxmayaraq Yer üzerindeki su bütünlükle buxarlanacaq ve atmosferin çox hissesi boşluqda yox olacaqdır. Güneşin istiliyinin artması sebebinden 900 milyon il sonra Yer hal hazırkı heyatı desteklemeyecek derecede isinecekdir. Bir neçe milyard il sonra ise Yer sethinde olan su tamamile yox olacaqdır.Qırmızı neheng merhelesinden sonra sıxlıqla baş veren termal titreşmeler, Güneşin xarici tebeqelerini itirmesine ve yeni molekulyar buludun yaranmasına sebeb olacaqdır. Xarici tebeqelerini itirdikden sonra Güneş, hedden artıq isti olan nüveye sahib olaraq varlığına davam edecekdir. Daha sonra nüve tedricen soyuyacaq ve Güneş ağ cırtdana çevrildikden sonra yox olacaqdır. Bu gedişat az kütleli ve orta kütleli ulduzların inkişafının tipik tekamül ssenarisidir.
== Quruluşu ==
Güneş sarı cırtdan tipli ulduzdur. Güneş demek olar ki, mükemmel küre formasındadır. Qütblerden basıqlığı 9 milyonda bire beraberdir, yeni qütblerden olan diametri ile ekvatorunun diametri arasındakı ferq 10 km-e beraberdir. Güneş plazma şeklindedir ve qatı deyildir. Bu sebebden de öz oxu etrafında hereket ederken hisseleri arasında hereket ferqleri yaranır. Güneşin ekvator hissesi qütblerine nezeren daha süretle öz oxu etrafında hereket edir. Heqiqi fırlanmanın bir dövrü ekvatorda 25 gün, qütblerde ise 35 gün çekir. Buna baxmayaraq Yer Güneş etrafında daima hereketde olduğu üçün müşahide nöqtemiz deyişdiyinden, Güneşin görünen fırlanması ekvatorda 28 gün çekir. Bu yavaş fırlanmanınmerkezeqaçma tecilinin tesiri Güneşin ekvatorunda seth cazibesinden 18 milyon defe daha zeifdir. Bundan başqa planetlerin sebeb olduğu qabarma ve çekilme tesiri Güneşin formasına ciddi tesir göstermir.
Neheng planetlerde olduğu kimi Güneşin tebeqelerinin müeyyen serhedleri yoxdur. Daxili tebeqelerden sethe doğru yaxınlaşdıqca qazların sıxlığı getdikce azalır. Güneşin radiusu merkezinden fotosferine qeder olan mesafe kimi qebul olunmuşdur. Bu tebeqeden sonra qazların işıq saçmayacaq qeder soyuq ya da çox ince olduğu tebeqe gelir. Güneşin nüvesi ulduzun hecminin 10%-ne, kütlesininse 40%-ne beraberdir.Güneşin daxili birbaşa görüle bilmir ve Güneş elektromaqnit şüalara qarşı matdır. Buna baxmayaraq seysmik dalğalardan istifade ederek Yerin daxili quruluşunu müeyyen etmek mümkün olduğu kimi, helioseysmik dalğalardan da istifade ederek Güneşin daxilinden keçen tezyiq dalğaları vasitesi ile onun daxili quruluşunu ölçmek ve müşahide etmeye çalışılır. Güneşin kompüter modeli de onun daxili quruluşunu öyrenmek üçün nezeri vasite kimi istifade olunur.
=== Nüve ===
Güneşin nüvesi merkezinden 0,2 Güneş radiusuna qeder davam edir. Nüvenin sıxlığı teqriben 150000 kq/m³ (Yerin sıxlığından 150 defe çox), istiliyi ise 15,6 milyon °C-dir. SOHO missiyasından (ing. Solar and Heliospheric Observatory) elde olunan melumatlara göre nüve şüalanma zonasına nezeren daha süretle fırlanır. Güneşin enerjisi nüve birleşmesi reaksiyası sebebinden hidrogenin heliuma çevrilmesi neticesinde yaranır. Nüvede geden reaksiya sebebinden burada yüksek derecede istilik yaranır. Güneşin diger qatları nüveden ayrılan istilik neticesinde isinir. Güneşin merkezinden ayrılan istilik qatları keçerek sethe çatır ve buradan Güneş işığı ve hisseciklerin kinetik enerjisi şeklinde boşluğa yayılır.Güneşde serbest şekilde mövcud olan teqriben 8.9×1056 proton (Hidrogen nüvesi) her saniye teqriben 3,4×1038 helium nüvesine çevrilir. Bu çevrilme sebebinden saniyede 384,6 yottawatt (3,846×1026 W) ya da 9,1192×1010 meqaton TNT enerji meydana çıxır.Nüvede geden nüve birleşmesi reaksiyasının süreti sıxlıq ve istilikle yaxından bağlıdır. Nüve birleşmesi reaksiyasının süreti öz-özünü tenzimleyen tarazlığa sahibdir. Reaksiya süretlenerse, nüve xarici tebeqelere doğru genişlenir ve bunun neticesinde reaksiyanın süreti yeniden azalaraq tenzimlenir. Eger reaksiyanın süreti azalarsa, nüve daralır ve bunun neticesinde reaksiyanın süreti artaraq yeniden tenzimlenir.
Nüve reaksiyaları neticesinde meydana çıxan yüksek enerjili fotonlar Güneş plazmasının bir neçe millimetri terefinden udulur ve yeniden tesadüfi istiqametlerde çox az enerji itirerek yayılır. Bu sebebden de onların Güneşin sethine çatması uzun müddet çekir. Bu müddet 10.000 ilden 170.000 ile qeder davam ede biler. Konveksiya zonasından sethe doğru istiqametlendikden sonra, fotonlar görünen işıq olaraq sethden ayrılır. Neytrinolar da nüve reaksiyaları neticesinde meydana çıxır, ancaq fotonların eksine olaraq nadir hallarda madde ile reaksiyaya girir. Bu sebebden de demek olar ki, hamısı Güneşden ayrıla bilir. Uzun iller boyunca Güneşden ayrılan neytrino miqdarının hecmi nezeri olaraq düşünülen miqdardan 3 defe daha az ölçülürdü. Bu uyğunsuzluq neytrinoların titreme tesirlerinin keşf olunması ile hellini tapdı. Güneş heqiqeten de nezeri olaraq düşünülen miqdarda neytrino meydana çıxarır, ancaq neytrino ölçen cihazlar bunların ⅔-ni ölçe bilmir. Bunun sebebi neytrinoların kvant saylarını deyişdirmesidir.
=== Şüalanma zonası ===
Şüalanma zonası teqriben 0,2 Güneş radiusundan 0,7 Güneş radiusuna qeder davam eden zonadır. Bu zonada yerleşen madde nüvedeki yüksek istiliyi kenara daşıyacaq qeder isti ve sıxdır. Bu zonada istilik sepilmesi yoxdur. Yükseklik artdıqca madde soyusa da, istilik seviyyesi adiabatik kenarlaşma nisbetinden az olduğu üçün istilik paylanması olmur. İstilik şüalanma yolu ile ötürülür. Hidrogen ve helium ionları fotonları meydana çıxarır. Fotonlar diger maddeler terefinden udulmadan bir qeder yol qet edir. Bu yolla enerji çöle doğru çox yavaş şekilde hereket edir.
=== Tekoklayn ===
Şüalanma zonası ve Konveksiya zonası arasında Tekoklayn adlanan aralıq qat vardır. Burada şüalanma zonasının monoton dönüşü ile konveksiya zonasının merheleli dönüşü arasında meydana çıxan ani deyişiklik böyük qırılmaya sebeb olur.Tekoklaynın ölçüsü ekvator yaxınlığında rt = 0,693±0,003 R☉, 60°-de ise rt = 0,717±0,003 R☉ olub sferoid formasındadır. Zonanın qalınlığı teqriben rt = 0,04 ölçüsündedir. Bu zona rt = 0,713±0,003 R☉-de yerleşir ve bu güne qeder Güneş enliyinde deyişdiyi müşahide olunmamışdır.
=== Konveksiya zonası ===
Güneşin xarici tebeqesinde, yeni radiusunun 0,7 heddinden kenarda qalan hissesinde plazma istiliyi çöle doğru şüalanma yolu ile çıxaracaq qeder sıx ve isti deyildir. Neticede isti sütunların fotosfere doğru madde daşıdığı istilik yayılması şeklinde konveksiya hadisesi baş verir. Sethe yaxınlaşan madde nisbeten soyuyaraq yeniden Konveksiya bölgesinin dibine çökür ve Şüalanma zonasından gelen istilikle yeniden isinir ve bu proses dövri şekilde davam edir.
Konveksiya zonasında yerleşen termal sütunlar Güneşin sethinde müeyyen izler buraxır. Güneşin daxili tebeqelerinin sethe en yaxın yerleşen tebeqesi olan bu bölgedeki dönen istilik yayılması kiçik ölçülü dinamo emele getirerek Güneşin her yerinde şimal ve cenub maqnit qütbleri yaradır.
=== Fotosfer ===
Fotosfer Güneşin görünen sethinin altında yerleşen, işığa qarşı mat olan tebeqedir. Fotosfer üzerinde görünen güneş işığı kosmik boşluğa serbest şekilde yayılır ve enerjisi Güneşden uzaqlaşır. Matlıqda olan deyişiklik görünen işığı asanlıqla udan H- ionlarının miqdarının azalmasıdır. Buna baxmayaraq görünen işıq elektronların hidrogen atomları ile H- ionları emele getirmek üçün reaksiyaya girmesi neticesinde meydana çıxır. Fotosfer teqriben 10–100 km qalınlığı ile Yerdeki havadan daha az matdır. Fotosferin üst hissesinin alt hissesinden soyuq olması sebebinden, Güneşin ortası kenarlarına nezeren daha parlaq görünür. Fotosferin hissecik sıxlığı teqriben 1023 m−3-dir. Bu da Yer atmosferinin deniz seviyyesindeki hissecik sıxlığının 1%-i qederdir.
Fotosferin ilk optik spektr müşahideleri zamanı bezi udma xetlerinin o dövrde Yerde bilinen heç bir maddeye aid olmadığı melum oldu. 1868-ci ilde Cozef Norman Loker bunun yeni elemente aid olduğu nezeriyyesi ile çıxış etdi ve yeni elementin adını yunan mifologiyasında Güneş tanrısı olan Heliosdan tesirlenerek helium qoydu. Bundan teqriben 25 il sonra helium Yerde elde oluna bildi.
=== Atmosfer ===
Güneşin Fotosferinden kenarda qalan bölümlerine ümumilikde Güneş atmosferi deyilir. Radio dalğalardan, görünen işığa ve qamma şüalarına qeder olan elektromaqnit spektrde işleyen teleskoplarla görüle bilir. Bu tebeqe beş esas bölgeden ibaretdir: İstiliyin eniş bölgesi, Xromosfer, Keçid bölgesi, Güneş tacı ve Heliosfer. Güneşin xarici atmosferi sayılan Heliosfer qatı Plutonun orbitinden çox uzağa, Heliopausa qeder davam edir. Heliopausda ulduzlararası boşluqla şok dalğası şeklinde serhed emele gelir. Xromosfer, Keçid bölgesi ve Güneş tacı Güneşin sethinden daha istidir. Bunun sebebi tam olaraq sübut olunmasa da, elde olunan melumatlar Alfven dalğalarının Güneş tacını iside bilecek qeder enerjiye sahib olduğunu gösterir.Güneşin en soyuq bölgesi Fotosferin teqriben 500 km üzerinde yerleşen istiliyin eniş bölgesidir. Burada istilik teqriben 4100 K-e beraberdir. Bu bölge karbonmonoksid ve su kimi sade molekulların udulma spektrleri ile aşkarlana bileceyi qeder soyuqdur.
İsiliyin eniş bölgesinin üzerinde 2000 km qalınlığında yayılma ve udulma xetlerinin geniş yayıldığı tebeqe yerleşir. Bu tebeqenin Xromosfer adlandırılmasının sebebi Güneş tutulmalarının evvelinde ve sonunda bu bölgenin rengli işıq olaraq görülmesidir. Xromosferin istiliyi kenara yaxınlaşdıqca artır ve en üst bölgede 20000 K-e çatır.Xromosferin üzerinde istiliyin çox süretle 20000 K-den 1 milyon K-e çatdığı Keçid bölgesi vardır. İstiliyin artmasının sebebi bölgede olan heliumun yüksek istilik sebebinden ionlaşmış fazaya keçmesidir. Keçid bölgesi konkret müeyyen yükseklikde formalaşmır. Daha çox Xromosferde yerleşen iyneyebenzer ve yumağabenzer formaların etrafında hilal forması emele getirir ve daima xaotik hereketdedir. Keçid bölgesi Yerden asanlıqla görünmese de, kosmosdan elektromaqnit spektrin ultrabenövşeyi hissesine qeder hessas cihazlar terefinden asanlıqla görüle biler.Güneş tacı hecmine göre Güneşden daha böyük olan xarici atmosfer qatıdır. Güneş tacı bütün Güneş sistemi ve Heliosferi ehate eden Güneş küleyine hamar şekilde keçid edir. Güneş tacının Güneş sethine yaxın olan alt hisselerinde hisseciklerin sıxlığı 1014–1016 m−3, istilikse en isti bölgelerinde 8-20 milyon Kelvindir.Heliosfer teqriben 20 Güneş radiusuna qeder olan bölgeden Güneş sisteminin sonlarına, Heliopausa qeder davam edir. Heliosferin serhedlerinin müeyyen olunması Güneş küleyinin superalfvenik axışa sahib olması, yeni bu axışın Alfven dalğalarının süretinden daha çox olması ile müeyyen olunur. Bu serheddin xaricindeki turbulans ya da dinamik qüvveler Güneş tacının formasına tesir göstermir, çünki melumat ancaq Alfven dalğalarının süreti ile yayıla bilir. Güneş küleyi daima Heliosferin xaricine doğru yayılır ve Güneşden teqriben 50 AV mesafede, Heliopausla toqquşana qeder Güneşin maqnit sahesini spiral formasına salır. 2004-cü ilin dekabr ayında Voyager 1 kosmik aparatının Heliopaus olduğuna inanılan bir şok dalğasını keçdiyi bildirildi. Her iki Voyager missiyasına aid olan kosmik gemi de serhedde yaxınlaşdıqca daha yüksek seviyyede enerji yüklü zerreciklerin varlığını qeyd etmişdi.
== Terkibi ==
Esas elementlerin pay nisbeti aşağıdakı kimidir:
Hidrogen: 73,46%
Helium: 24,85%
Ağır elementler: 1%1968-ci ilde belçikalı alim Litium, Berillium ve Borun pay nisbetinin evvel düşünülen miqdardan daha çox olduğunu aşkarlamışdır. 2005-ci ilde üç alim Neon miqdarının evvel düşünülen miqdardan daha çox olduğunu helioseysmik müşahidelere esaslanaraq iddia etmişdir. 1986-cı ile qeder Güneşin helium terkibinin Y=0,25 olduğu düşüncesi geniş kütle terefinden qebul olunmuşdu, ancaq bu tarixde iki alim Y=0,279 miqdarının daha doğru olduğunu iddia etmişdir. 1970-ci illerde bir çox elmi tedqiqatda diqqet Güneşdeki metal elementlerinin nisbeten çox olmasına cemlendi. Tek ionlu metal elementlerinin gf deyerleri ilk defe 1962-ci ilde keşf olundu ve deqiqleşdirilmiş f deyerleri 1976-cı ilde hesablandı. Kobalt ve Manqan kimi bezi metal elementlerinin miqdar tedqiqatları çox ince quruluşa sahib olmaları sebebinden çetindir.Güneşdeki elementlerin yayılması bir çox faktorla bağlıdır. Meselen, cazibe qüvvesi sebebinden helium kimi nisbeten ağır elementler Güneşin merkezine yaxın olarken, hidrogen kimi nisbeten yüngül elementler xarici tebeqelere doğru yayılır. Xüsusile Güneşin içinde heliumun yayılması diqqeti celb edir. Heliumun yayılma prosesinin getdikce süretlendiyi melum olmuşdur. Güneşin xarici tebeqesi olan Fotosferin terkibi Deyterium, Litium, Bor ve Berillium xaric olmaqla Güneş sisteminin meydana gelmesi prosesindeki kimyevi terkiblere nümune hesab olunur.
== Güneş dövreleri ==
=== Güneş lekeleri ve Güneş lekesi dövreleri ===
Uyğun filtirleme ile Güneş müşahide olunarken diqqeti ilk çeken etrafına göre daha soyuq olması sebebinden tünd görünen ve müeyyen serhedlere sahib olan Güneş lekeleridir. Güneş lekeleri güclü maqnit qüvvelerinin istilik yayılmasına mane olduğu ve isti olan iç bölgelerden sethe doğru enerji axışının azaldığı intensiv maqnit aktivliyinin olduğu bölgelerdir. Maqnit sahesi Güneş tacının hedden artıq isinmesine sebeb olur ve intensiv Güneş proturbulansları ile Güneş tacında kütle fırlanmasına sebeb olan aktiv bölgeler meydana getirir.
Güneşin üzerinde görünen lekelerin sayı sabit deyildir, ancaq Güneş dövresi deyilen 11 illik bir periodda deyişiklik müşahide olunur. Dövrenin tipik minimum vaxtında çox az leke görünür ve hetta bezen heç görünmür. Bu dövrde görünen lekeler yuxarı enliklerde yerleşir. Dövre davam etdikce Spörer qanununa uyğun olaraq lekelerin sayı artır ve onlar ekvatora doğru yaxınlaşır. Güneş lekeleri adeten zidd iki maqnit qütbüne sahib olan cütler şeklinde var olur. Esas Güneş lekesinin maqnit qütbleşmesi her Güneş dövresinde deyişir. Buna göre de bir dövrede şimal maqnit qütbüne sahib olan leke, növbeti dövrede cenub maqnit qütbüne sahib olur.
Güneş dövresinin planetar boşluğun veziyyeti ve Yerin iqlimine ciddi tesirleri vardır. Güneş aktivliyinin minimum olduğu vaxtlar daha soyuq tempraturla, normadan daha uzun müddet davam eden Güneş dövreleri ise daha isti tempraturlarla elaqelendirilir. XVII esrde Güneş dövresinin bir neçe on il boyunca tamamile dayandığı müşahide olunmuşdur. Bu dövrde çox az Güneş lekesi görünmüşdür. Kiçik buz dövrü ya da Maunder minimumu olaraq bilinen bu dövrde Avropada çox soyuq tempraturlar qeyde alınmışdır. Daha da evvellere aid oxşar minimum dövrleri ağac halqalarının müşahide olunması ile müeyyen olunmuş ve bu dövrlerde normadan daha az olan qlobal istilik müşahide olunmuşdur.
=== Mümkün uzun müddetli dövre ===
Yeni nezeriyye ile Güneş nüvesindeki maqnit deyişkenliklerinin 410 00 ya da 100 000 illik periodlarda deyişikliklere sebeb olduğunu iddia olunur. Bu nezeriyye Buz dövrlerini Milankoviç dövrelerinden daha yaxşı izah edir. Astrofizika sahesindeki çoxlu nezeriyye kimi bu da birbaşa sınaqdan keçirile bilmir.
== Nezeri problemler ==
=== Güneşin neytrino problemi ===
Uzun müddet erzinde Yerde müşahide edilen Güneşden gelen neytrinoların sayı standart Güneş modeline göre düşünülen sayın yarısı ile üçde biri arasında deyişirdi. Bu ziddiyyet Güneş neytrino problemi olaraq tanınır. Problemi hell etmek üçün teqdim edilen nezeriyyeler ya Güneşin daxili istiliyini azaldaraq daha az neytrino axışını izah etmeye çalışırdı ya da Güneşden Yere çatana qeder neytrinoların deyişikliye uğrayaraq melum olmayan tau ve muon neytrino hisseciklerine çevrildiyini iddia edirdi. 1980-ci illerde neytrino axışını mümkün qeder deqiq ölçmek üçün Sadberi ve Kamiokande kimi neytrino müşahide resedxanaları inşa edildi. Bu resedxanalardan elde olunan neticeler neytrinoların çox az sükunet kütlesine malik olduğunu ve heqiqeten de çevrildiklerini gösterdi. Hetta 2001-ci ilde Sadberi Neytrin Resedxanası birbaşa üç növ neytrinonu de aşkarlamağı bacardı ve Güneşin neytrino axışının standart Güneş modeline uyğun olduğunu müeyyen etdi. Neytrino enerjisi sebebinden Yerde müşahide olunan neytrinoların üçde biri elektron neytrinolarıdır. Bu nisbet maddede neytrino çevrilmesini izah eden, madde tesiri olaraq da tanınan Mixayev-Smirnov-Volfenşteyn tesiri ile texmin edilen nisbete uyğundur. Buna göre de Güneş neytrino problemi artıq hell olmuşdur.
=== Güneş tacının isinme problemi ===
Güneşin optik sethi olan Fotosfer teqriben 6000 K istiliye malikdir. Onun üzerinde istiliyi 1-2 milyon Kelvine çatan Güneş tacı yerleşir. Güneş tacının bu qeder isti olmasının sebebi kimi Fotosferden aldığı istilikle yanaşı, başqa menbenin de olduğu gösterilir.
Güneş tacını isitmek üçün lazım olan enerjinin Fotosferin altında olan Konveksiya zonasındakı turbulanslar olduğu düşünülmüş ve Güneş tacının nece isindiyi ile bağlı iki esas nezeriyye teklif olunmuşdur. Bunlardan birincisi dalğa isinmesidir. Konveksiya zonasındakı turbulanslı hereket ses, cazibe qüvvesi ve maqnetik hidrodinamik dalğalar meydana çıxarır. Bu dalğalar yuxarı doğru hereket edir ve Güneş tacında dağılaraq enerjilerini mühitdeki qaza istilik olaraq ötürür. İkincisi ise maqnetik isinmedir. Bu nezeriyyeye göre Güneş tacı Fotosferde hereketin daimi olaraq meydana getirdiyi maqnetik enerjinin sebeb olduğu proturbulans ve daha kiçik olan sebebler neticesinde isinir.Hal hazırda dalğaların tesirli şekilde istilik yayma funksiyası olub olmadığı aydın deyildir. Alfven dalğaları istisna olmaqla bütün dalğaların Güneş tacına çatmadan dağıldıqları melum olmuşdur. Alfven dalğaları da, Güneş tacı da asanlıqla dağılmır. Hal hazırda tedqiqatlarda diqqet esasen protuberanslar yolu ile isinmelere cemlenmişdir. Güneş tacı isinmesini izah etmek üçün mümkün olan yanaşmalardan biri de kiçik ve davamlı püskürmelerdir ki, onlar hele de tedqiq olunmaqdadır.
=== Sönük genc Güneş problemi ===
Güneş inkişafının nezeri modelleri 2,5-3,8 milyard il evvel, Arxey erasında Güneşin indikinden 75% daha az parlaq olduğunu gösterir. Bu qeder zeif ulduz Yerde suyun mövcudluğuna uyğun şerait yaratmayacağından, heyatın da inkişaf etmemesi lazımdı. Buna baxmayaraq geoloji sübutlar Yerin tarixen sabit istilikde qaldığını gösterir. Hetta genc Yer indikinden daha isti idi. Alimler bunu qedimde Yerde daha çox istixana effekti yaranmasına sebeb olacaq qazların (karbon dioksid, metan, ammonyak ve s.) mövcudluğu ile elaqelendirir. Bu qazlar Güneşden gelen az enerjini saxlayaraq istiliyi tarazlayırdı.
== Maqnit sahesi ==
Güneşdeki bütün maddeler yüksek istilik sebebinden qaz ve plazma halındadır. Bu sebebden de Güneş ekvatorda yuxarı enliklere nisbeten daha süretle dönür. Ekvatorda bu fırlanma 25 gün, qütblere yaxın enliklerde ise 35 gün davam edir. Bu merheleli fırlanma sebebinden maqnit sahesi xetleri zamanla qıvrılaraq maqnit sahesi halqaları meydana getirmişdir. Bu da Güneş lekelerinin meydana gelmesine ve Güneş protuberasların yaranmasına sebeb olur. Bu qıvrılma hereketi Güneş dinamosunun meydana gelmesine ve 11 illik Güneş dövresi müddetinde Güneşin maqnit sahelerinin deyişmesine sebeb olur.Güneşin dönen maqnit sahesinin planetlerarası mühitdeki plazmaya tesiri Heliosferik axın laylarını meydana getirir. Bu laylar ferqli istiqametleri gösteren maqnit sahelerini ayırır. Eger kosmos vakuum olsa idi, Güneşin 10−4 tesla dipol sahesi uzaqlığın kubu ile azalaraq 10−11 olacaqdı. Buna baxmayaraq peyk müşahideleri bunun 100 defe daha güclü olduğunu ve 10−9 qiymetinde olduğunu göstermekdedir. Maqnitleşmiş Hidrodinamik (MHD) nezeriyye maqnit sahesi içindeki keçirici mühitin yene maqnit sahesi yaradan elektrik axınlarına sebeb olduğunu bildirir. Buna göre de MHD dinamo kimi hereket edir.
== Mövqeyi ==
Güneş teqriben 100000 işıq ili ölçüsünde olan ve içinde 200 milyarda qeder ulduz olan Süd Yolu qalaktikasında yerleşir. Güneş Süd Yolunun Orion qolu deyilen xarici spiral qollarından birinin içindedir. Güneşin Qalaktika merkezinden uzaqlığı teqriben 25-28 min işıq ilidir. Güneşin Süd Yolundakı süreti teqriben 220 km/s-ye beraberdir ve tam dövresini 225–250 milyon ile başa vurur. Bu dövre Güneşin Qalaktik ili olaraq qebul olunmuşdur.Güneşin qalaktika içindeki mövqeyi böyük ehtimalla Yerde heyatın mövcud olmasına sebeb olmuşdur. Güneşin orbiti teqriben daire formasındadır ve spiral qollarla eyni sürete sahibdir, yeni nadir hallarda spiral qolların içinden keçir. Spiral qollar tehlükeli ifrat yeni ulduzların daha sıx şekilde mövcud olduğu bölgedir. Bu xüsusiyyet Yerde heyatın formalaşa bilmesi üçün çox uzunmüddetli qerarlılıq dövrelerini temin etmişdir. Bundan başqa Güneş qalaktika merkezinin ulduzlarla dolu olan yerinden de uzaqdır. Güneş qalaktika merkezine yaxın yerleşse idi, yaxındakı ulduzların cazibe qüvvelerinin tesirleri Oort buludunda olan göy cismlerine tesir gösterer ve Daxili Güneş sisteminde daha çox kometanın dolaşmasına şerait yaradardı. Qalaktika merkezinin sıx şüalanması da Yerde mürekkeb heyat növlerinin yaranmasının qarşısını ala bilerdi. Astronomların yanaşmalarına göre Güneşin indiki mövqeyinde bele, yaxın keçmişde yaranmış ifrat yeni ulduzlar radioaktiv toz denecikleri ve kometa oxşarı göy cismlerini Güneş sistemine göndermekle son 35000 ilde Yerdeki heyata menfi tesir göstere biler.
=== Yaxın etrafı ===
Güneşin qalaktikada yerleşdiyi mövqenin yaxın etrafı Yerli ulduzlararası buludda yerleşen Yerli qabarcığın teqriben 30 işıq ili genişliyinde olan sahesidir. Yerli qabarcıq ulduzlararası boşluğun içinde yerleşen, qum saatı formasında olan ve teqriben 300 işıq ili genişliyindeki bir boşluqdur. Qabarcıq yaxın keçmişde meydana gelmiş ifrat yeni ulduzların mehsulu olan yüksek istiliye sahib plazma ile örtülmüşdür.Güneşin ulduzlararası boşluqda hereket etdiyi yol üstündeki zirve nöqtesi Lira bürcünün en parlaq ulduzu olan Veqanın olduğu yöndedir.Güneşe on işıq ili qeder uzaqlıqdakı sahelerde nisbeten az ulduz vardır. Bunlardan en yaxını Güneşe 4,4 işıq ili uzaqlıqda yerleşen Alfa Sentavr üçlü ulduz sistemidir. Alfa Sentavr A, Alfa Sentavr B ulduzları Güneşe oxşayan bir-birine yaxın cüt ulduzlardır. Proksima Sentavr olaraq da tanınan qırmızı cırtdan tipli Alfa Kentavr C bu cüt ulduza 0,2 işıq ili uzaqlıqdakı orbitde hereket edir. Bunlardan başqa 5,9 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan tipli Barnard, 7,8 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan olan Volf 359 ve 8,3 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan olan Lelond 21185 ulduzları yerleşir. Güneşe on işıq ili mesafeden daha yaxın olan en böyük ulduz, ondan iki defe çox kütleye sahib olan Siriusdur. Bu ulduzun orbitinde Sirius B adlı ağ cırtdan tipli ulduz dönür. Bunlardan başqa Güneşden 8,7 işıq ili mesafede ikili qırmızı cırtdan tipli ulduz sistemi olan Laytn 726-8 ve 9,7 işıq ili uzaqlıqda yerleşen qırmızı cırtan tipli ulduz olan Ross 154 ulduzunu göstermek olar. Güneşe oxşayan en yaxın ulduz 11,9 işıq ili uzaqlıqda yerleşen Tau Ceti ulduzudur. Kütlesi Güneşin kütlesinin 80%-i, parlaqlığı ise Güneşin parlaqlığının 60%-i qederdir. Güneşe en yaxın planet sistemine sahib olan ulduz 10,5 işıq ili uzaqlıqda yerleşen Güneşden daha az parlaq ve daha qırmızı olan Epsilon Eridani ulduz sistemidir. Varlığı sübut olunan tek planeti Epsilon Eridani B-nin kütlesi teqriben Yupiterin 1,5 qatı qederdir. Epsilon Eridani B öz ulduzu etrafında tam dövreni 6,9 ile başa vurur.
== Müşahidesi ==
=== Qedim dövrler ===
Göyde parlaq disk kimi görünen Güneşin üfüq xettinin üzerinde olarken gündüz, olmayarkense gece olduğu anlayışı insanın Güneş haqqındakı en ilkin düşünceleri idi. Qedim dövrün medeniyyetlerinde Güneşin tanrı olduğuna ya da diger fövqel tebiet hadiselerine sebeb olduğuna inanılırdı. Cenubi Amerikada yerleşen İnk ve indiki Meksika erazisinde yerleşen Astek medeniyyetlerinin dini inancının merkezinde Güneş inancı dayanırdı. Bir çox qedim abide Güneşle bağlı fenomenler sebebinden inşa olunmuşdur. Meselen meqalit tikililer olduqca deqiq şekilde gündönümünü gösterir. En tanınmış meqalit tikililer Nabta Playa ve Stounhencdir. Meksikadakı Çiçen-İtsada yerleşen El Kastillo piramidası yaz ve payız gece-gündüzün beraberliyi gününde, pillekanlarından yuxarı ilanların çıxdığını gösteren kölgeler görünecek şekilde tikilmişdir. O dövrde sabit hesab olunan ulduzlara göre Güneş ekliptik boyunca Zodiakdan keçerek bir il erzinde dövresini tamamlayırmış kimi görünürdü. Bu sebebden de qedim yunan alimleri terefinden Güneş yeddi planetden biri hesab olunurdu. Heftenin günlerine de bu sebebden "yeddi planetin" adı verilmişdi. Güneş bazar gününü temsil edirdi.
=== Elmi müşahideler ===
Güneş haqqında ilk elmi izah veren insanlardan biri qedim yunan alimi Anaksaqordur. O, Güneşin Heliosun arabası olmadığını ve Peloponnesden bele daha böyük olan neheng yanan metal top olduğunu demişdir. Bu düşünceni tebliğ elediyi üçün hakimiyyetdekiler terefinden hebs olunmuş ve baresinde ölüm hökmü verilmişdir. Buna baxmayaraq Periklin müdaxilesi neticesinde buraxılmışdır. Yerle Güneş arasındakı uzaqlığı ilk defe hesablayan III esrde yaşamış Eratosfen olmuşdur. Onun hesabladığı 149 milyon km mesafe bu gün de qebul olunan mesafe ile eynilik teşkil edir.
Planetlerin güneş etrafında hereket etmesi nezeriyyesi ilk defe qedim yunan alimi Samoslu Aristarxus ve hindli alimler terefinden ortaya atılmışdır. Daha sonralar planetlerin Güneş etrafında hereket etmesi meselesini Cordano Bruno da dile getirmişdir. Bu iddiası sebebinden inkvizisiya mehkemesinin verdiyi ceza ile tonqalda yandırılmışdır. XVI esrde elmi esaslandırma ile Nikolay Kopernik de planetlerin Güneş etrafında hereket etdiyini qeyd etmişdir. XVII esrde teleskopun keşf olunmasından sonra Güneş lekeleri Tomas Harriot, Qalileo Qaliley ve diger alimler terefinden müşahide olunmuşdur. Qalileo Qaliley Qerb medeniyyetinde Güneş lekelerinin melum olan ilk müşahidesini aparmışdır. O bu lekelerin Güneşle Yer arasında hereket eden planetler olmadığını, onların Güneşin sethinde olduğunu iddia etmişdir. Güneş lekeleri Çindeki qedim Xan sülalesi dövründen müşahide olunur ve haqqında qeydler yazılırdı. 1672-ci ilde Covanni Kassini ve Yan Riçer Marsla olan uzaqlığı müeyyenleşdirdi. Dolayı yolla Güneşe qeder olan mesafeni de hesabladılar. İsaak Nyuton Güneş işığının prizmadan keçmesini müşahide etdi ve işığın bir neçe rengden ibaret olduğunu keşf etdi. 1800-cü ilde Uilyam Herşel Güneş spektrinin qırmızı bölmesinin kenarında infraqırmızı şüalanmanı keşf etdi. 1800-cü illerde Güneşin spektr müşahidesinde inkişaf baş verdi. Cozef fon Fraunhofer spektr üzerinde spektr xetlerinin ilk müşahidelerini heyata keçirdi. Spektr üzerindeki en güclü spektr xetlerinin adı hal hazırda Fraunhofer xetleri olaraq tanınır. Güneşden gelen işığı spektr genişlendirdiyi zaman işığın görünmeyen renglerini görmek mümkündür.
Müasir elm dövrünün evvellerinde Güneşin enerjisinin menbeyi hele de sirr kimi qalmaqda idi. Uilyam Kelvin Güneşin içinde saxladığı istiliyin şüalanan ve soyuyan maye halında olduğunu iddia etdi. Uilyam Kelvin ve Herman fon Helmholtz sonralar enerji istehsalını izah etmek üçün Kelvin-Helmholtz qaydasını teklif etmişdir. 1890-cı ilde Güneş spektrinde heliumu keşf eden Cozef Norman Loker Güneşin formalaşması ve inkişafı ile bağlı kometalara esaslanan nezeriyye ortaya atmışdır.1904-cü ile qeder meselenin sübut olunmuş helli olmadı. Ernest Rezerford güneşin enerji istehsalının daxili istilik menbeyi ile davam ede bileceyini ve bunun da radioaktivlik sebebinden ola bileceyini bildirdi. Buna baxmayaraq Güneş enerjisinin menbeyi ile bağlı en önemli sübutu kütle ve enerjinin ekvivalentliyinin meşhur düsturu olan E = mc² ile Albert Eynşteyn vermişdir.1920-ci ilde Artur Eddinqton güneşin nüvesinde olan tezyiq ve istiliyin hidrogeni heliuma çevirecek nüve birleşmesi reaksiyası üçün yeterli olduğunu, kütledeki deyişiklikden de enerji meydana çıxacağı yanaşmasını teklif etmişdir. 1925-ci ilde Sesiliya Peyn terefinden Güneşde hidrogenin üstün olduğu tesdiq olmuşdur. Nezeri nüve birleşmesi anlayışı 1930-cü illerde astrofizikler Subrehmanyan Çandrasekar ve Hans Bete terefinden inkişaf etdirilmişdir. Hans Bete güneşin enerjisini temin eden iki esas nüve reaksiyasını hesablamışdır.1957-ci ilde Marqaret Burbic terefinden Ulduzlarda elementlerin sintezi adlı meqale yazıldı. Meqalede Kainatdakı elementlerin güneş kimi ulduzların içinde sintezlendiyi sübutları ile gösterilmişdi.
=== Kosmik missiyalar ===
Güneşi müşahide etmek üçün hazırlanan ilk kosmik gemiler NASA terefinden hazırlanmış Pioner 5, Pioner 6, Pioner 7, Pioner 8 ve Pioner 9 kosmik gemileridir. Bu kosmik gemiler teqriben Güneşden Yer mesafesine qeder olan orbitde qalaraq Güneş küleyi ve Güneşin maqnit sahesinin ilk etraflı ölçmelerini heyata keçirdi. Xüsusen de Pioner 9 uzun müddet müşahide apardı ve 1987-ci ile qeder melumat göndermeye davam etdi.1970-ci illerde Helios 1 kosmik gemisi ve Skaylab Apollo Teleskopu alimlere Güneş küleyi ve Güneş tacı ile bağlı yeni melumatlar verdi. ABŞ ve Almaniyanın ortaq ortaq işi olan Helios 1 kosmik gemisi perigeliy istiqametinde Merkurinin orbitine gire bilecek şekilde hereket edirdi. NASA terefinden 1973-cü ilde kosmosa buraxılan Skaylab kosmik stansiyasının içinde Apollo Teleskopu deyilen Güneş müşahide modulu da vardı. Skaylab Güneşin Keçid bölgesinin ve Güneş tacının ultrabenövşeyi şüalanmasının ilk müşahidelerini heyata keçirmişdi. Bunun neticesinde Güneş tacından kütle püskürmeleri ve hal hazırda sebeb kimi Güneş küleyi gösterilen Güneş tacı delikleri keşf olunmuşdur.1980-ci ilde NASA terefinden Solar Maksimum kosmik gemisi kosmosa buraxıldı. Bu kosmik gemi Güneş aktivliyi dövründe proturbulanslarda meydana çıxan qamma, Rentgen ve ultrabenövşeyi şüaları müşahide etmek üçün hazırlanmışdı. Buna baxmayaraq kosmosa buraxıldıqdan bir-iki ay sonra elektronik sehv neticesinde kosmik gemi gözleme veziyyetine girdi ve üç il bu şekilde qaldı. 1984-cü ilde Çelencer STS-41C missiyası terefinden kosmik gemi tapılaraq temir olundu. 1989-cu ilin iyun ayında Yer atmosferine daxil olana qeder Solar Maksimum kosmik gemisi minlerle Güneş tacı şekili çeke bildi.1991-ci ilde Yaponiyanın kosmosa buraxdığı Yohkoh kosmik gemisi (Güneş işığı) Rentgen dalğa tezliyinde proturbulansları müşahide etdi. Kosmik gemiden elde olunan melumatlar neticesinde alimler deyişik tipde proturbulansları aşkarladılar. Bundan başqa aktivliyin zirvede olduğu bölgelerden uzaqda olan Güneş tacının da evvel düşünülenin eksine olaraq daha dinamik ve aktiv olduğu melum oldu. Yohkoh bütöv bir Güneş dövresini müşahide ede bildi, ancaq 2001-ci ilde Güneş tutulması erzinde gözleme veziyyetine keçdi ve Güneşle olan elaqeni itirdi. 2005-ci ilde Yerin atmosferine daxil olarken yanaraq yox oldu.
Güneşle bağlı en önemli kosmik missiyalardan biri de Avropa Kosmik Agentliyi ve NASA terefinden ortaq şekilde heyata keçirilen ve 2 dekabr 1995-ci ilde kosmosa buraxılan SOHO (ing. Solar and Heliospheric Observatory) missiyasıdır. Evvelce iki illik missiya üçün planlanan SOHO 10 ilden daha artıq müddet erzinde fealiyyet göstermişdir. Bu missiya uğurlu olduğunu sübuta yetirdikden sonra onun davamı kimi 2010-cu ilde SDO (ing. Solar Dynamics Observatory) missiyası fealiyyete başlamışdır. Yerle Güneş arasında Laqranj nöqtesine yerleşdirilen SOHO kosmosa buraxıldığı dövrden ferqli dalğa tezliklerinde Güneşin tesvirlerini Yere çatdırdı. Birbaşa Güneşi müşahide etmesinden başqa, SOHO terefinden Güneşe yaxınlaşan kiçik kometalar da müşahide olunmuşdur.
Sadalanan kosmik gemilerin hamısı Güneşi ekliptik üzerinden izlemişdir, yeni tekce ekvator hissesinin etraflı tedqiqatı mövcud idi. 1990-cı ilde Güneşin qütb bölgelerini müşahide etmek üçün Ulises kosmik gemisi (ing. Ulysses) kosmosa buraxıldı. Evvelce Yupitere doğru irelileyen kosmik gemi Yupiterin cazibe qüvvesinin tesiri ile ekliktipin üzerindeki orbite yerleşdi. Bu kosmik gemi terefinden tesadüfen Yupiterle toqquşan Şoumeykr-Levi kometası müşahide olundu. Ulises planlanan orbitine daxil olduqdan sonra Güneş küleklerini müşahide etmeye ve yuxarı enliklerdeki maqnit sahesi qüvvesini müeyyen elemeye başladı. Yuxarı enliklerden ayrılan Güneş küleyinin gözlenenin eksine olaraq daha aşağı süretli (750 km/san) olduğu melum oldu. Bundan başqa yuxarı enliklerden ayrılan qalaktik kosmik şüalanmalar saçan böyük maqnetik dalğaların varlığı müeyyen oldu.Fotosferde olan elementlerin bolluğu Güneşin işıq spektri müşahide olunaraq müeyyen olunmuşdu, ancaq Güneşin daxilinin terkibi o qeder de yaxşı bilinmirdi. Güneş küleyinden nümune getire bilmesi üçün hazırlanan Genezis kosmik gemisi alimlerin Güneş maddesinin terkibini birbaşa ölçmesi üçün nezerde tutulmuşdu. 2004-cü ilde Genezis Yere qayıtdı, ancaq eniş vaxtı paraşütlerden biri açılmadığı üçün aparat zerer gördü. Hedden artıq olan zerere baxmayaraq bezi yararlı nümuneler elde oluna bildi.2006-cı ilin oktyabr ayında STEREO kosmik gemisi (ing. The Solar Terrestrial Relations Observatory) kosmosa buraxılmışdır. Bu kosmik gemiden istifade olunaraq Güneş tacıdan ayrılan maddelerin stereoskopik şekilleri çekilmişdir.
== Güneşin müşahidesinin göze zererleri ==
Güneş işığı çox parlaqdır ve adi gözle qısa müddet erzinde Güneşe baxmaq gözü acışdıra biler, ancaq normal gözler üçün zererli deyildir. Güneşe birbaşa baxdıqda gözde ulduzabenzer parlamalar meydana gelir ve keçici yarıkorluğa sebeb olur. Eyni zamanda gözün retinasına 4 millivatt işıq düşmesine ve belelikle retinanın yüngülce isinerek gözlerin zerer görmesine sebeb olur. Ultrabenövşeyi şüalanmaya meruz qalmaq gözün linzasını saralda ve iller sonra katarakta sebeb ola biler. Birbaşa Güneşe baxdıqda, yüz deqiqe sonra ultrabenövşeyi şüalar neticesinde retinada Güneş yanığına benzer yaralar meydana gelir. Genc adamın gözleri yaşlı adamlara nezeren ultrabenövşeyi şüalardan daha çox tesirlenir.
Xüsusi filtirler olmadığı zaman Güneşi durbin kimi optik cihazlardan izlemek olduqca tehlükelidir. Filtir olmadan durbinle Güneşe baxılarsa, normada olduğundan 500 defe daha artıq ultrabenövşeyi şüalar gözün retinasına daxil ola ve hemin hüceyreleri anında öldüre biler. Günorta vaxtı Güneşe filtirsiz durbinle baxmaq qalıcı korluğa sebeb olur. Güneşi izlemenin tehlükesiz yolu xüsusi teleskoplardan istifade ederek onun görünüşünü kompüterin monitorunda eks etdirmekdir.
Natamam Güneş tutulmalarını izlemek göze zererlidir, çünki göz bebekleri hedden artıq yüksek kontrasta uyğun deyildir. Göz bebeyi mühitde olan en parlaq cisime göre yox, mühitdeki ümumi işıqlığa göre genişlenir. Natamam Güneş tutulmaları zamanı Güneş işığının çoxu Güneşin önünden keçen Ay terefinden engellenir, ancaq Fotosferin örtülmemiş hisselerinin seth parlaqlığı normal günlerdeki ile eynidir. Mühitin alaqaranlıq olması sebebinden göz bebeyi ~2 mm-den ~6 mm-e qeder böyüyür ve Güneş işığına meruz qalan gözün retina hüceyreleri normaldan 10 defe çox işıq qebul edir. Bu hadise müşahideçinin gözünde qalıcı kor nöqtelerin yaranmasına sebeb ola bilecek şekilde hüceyreleri öldüre ya da onlara zerer vura biler. Bu zaman ağrı hemin deqiqe hiss olunmadığı üçün tecrübesiz müşahideçilerle uşaqlar baş vere bilecek zereri tez bilmezler.
Güneş çıxarken ve batarken Güneş işığı Reyli sepilmesi ve Mie sepilmesi sebebinden azalır. Bu zaman Güneş Yer atmosferinden keçerken daha uzun yol qet etdiyi üçün adi gözle rahat şekilde görüle bilecek qeder sönük olur. Bu vaxt havadakı toz, duman ve nem de işığın azalmasına sebeb olur.Güneşin sadalanan göze zererleri sebebinden xüsusi filtirler hazırlanır. Saxta filtirler ultrabenövşeyi ve infraqırmızı şüaları keçire biler ve yüksek parlaqlıq seviyyesinde göze zererli ola biler. Teleskoplarda istifade olunan filtirler linzanın ya da açıqlığın üzerinde olmalı, ancaq okulyar merceyin üzerinde olmamalıdır. Çünki udulan Güneş işığı sebebinden yaranan hedden artıq istilik bu filtirlerin çatlamağına sebeb ola biler. 14 nömreli qaynaq şüşesi uyğun Güneş filtiri olsa da, neqativ fotolent kimi deyildir ve hedden artıq infraqırmızı şüa keçirir.
== Güneş tutulması ==
Güneş tutulması Ayın Yerle Güneşin arasına girmesi sebebinden baş verir. Tutulmanın baş vermesi üçün Ayın bedirlenmiş fazada olması lazımdır. Bir il erzinde Ayın Yer etrafında 12 defe dönmesine baxmayaraq, Ayın orbit müstevisi ile Yerin orbit müstevisi arasında 5° ferq olması sebebinden Ay her defe Güneşin önünden tam keçmir ve kesişme seyrek şekilde meydana gelir. Bu sebebden de ilde 2-5 defe Güneş tutulması müşahide olunur. Bunlardan en çox ikisi tam tutulma ola biler. Güneş tutulması Yer üzerinde her defe çox mehdud yerlerden görünür ve hansısa bölgede tam Güneş tutulmasının görünmesi nadir hadisedir.
=== Tutulmanın növleri ===
Tam Güneş tutulması: Ayın Güneşin Yerden müşahide olunan Fotosferini tam şekilde örtmesi hadisesidir. Güneşin çox parlaq olan Fotosferi Ayın qaranlıq kölgesi terefinden örtülür ve Güneş tacı adi gözle görüne bilir. Bu zaman hava parlaq ulduzlar ve planetlerin görüle bileceyi şekilde qaralır. Tam tutulma Yerden mehdud yerlerde müşahide oluna bilir.
Halqalı Güneş tutulması: Ay Güneş önünden keçerken onu tam örte bilmediyi zaman müşahide olunur. Ayın diametri, Güneşin Fotosferinin diametrinin teqriben 400-de 1-i qederdir. Buna baxmayaraq Ayın Yerden uzaqlığı, Güneşin uzaqlığının 400-de 1-i qederdir. Bu sebebden de Ayın Yerden müşahide olunan böyüklüyü ile Güneşin böyüklüyü teqriben eynidir. Buna baxmayaraq Yerin Güneş etrafındakı orbiti ve Ayın Yer etrafındakı orbiti tam daire formasında olmadığından Ay her tam qovuşmalı keçişde Güneşi tam şekilde örte bilmir. Bu zaman Güneş diskinin Ay terefinden örtüle bilmeyen hissesi Yerden halqa şeklinde görülür.
Hibrid Güneş tutulması: Bu zaman tutulma Yerin bezi yerlerinden tam, bezi yerlerindense halqalı olaraq görülür. Bu tutulma növü olduqca nadir hallarda baş verir.
Hisseli Güneş tutulması: Ayın Güneşi qismen örtmesi neticesinde baş verir. Hem tam, hem de halqalı tutulma hisseli tutulma kimi başlayır ve başa çatan zaman da yeniden hisseli tutulma formasında görünür. Tam tutulma zamanı tutulmanın tam müşahide olunduğu mehdud mekan istisna olmaqla hadisenin görüle bildiyi diger yerlerden tutulma hisseli şekilde görülür.
== Güneş kultu ==
Güneş tanrıları ve Güneşe ibadet müxtelif xalqların qedim inanclarında müşahide olunur. Meselen, Misirde Ra, hindlilerde Surya, yaponlarda Ametirasu, almanlarda Sol ve asteklerde Tonatiuh buna nümune ola biler.
Qedim Misir mifologiyasında Güneş tanrısı hesab olunan Ra insan bedenli, şahin başlı tesvir olunurdu. Bu şahin başın yuxarı hissesinde Güneş diski ve kobra tesviri vardı. Yeni padşahlıq dövründe Güneş peyin böceyi ile xarakterize olunurdu, çünki onun yumrulatdığı peyin formaca Güneşi xatırladırdı. XVIII sülalenin hakimiyyeti illerinde sonradan özünü Exnaton adlandıran Misir fironu terefinden Aton adlandırılan Güneş tanrısı tek tanrı kimi qebul edilmişdir. Atona 20 il erzinde Qedim Misirde sitayiş olunmuşdur.Qedim almanların paqan inanclarında Sol adlı Güneş tanrısına sitayiş edilirdi. Benzer adlar diger Hind-Avropa dillerine daxil olan xalqlar terefinden de istifade olunmuşdur. Meselen, qedim norveçce Sol, sanskritce Surya, qalca Sulis, litvaca Saule, slavyanca Solntse buna nümune olaraq gösterile biler.Qedim Roma medeniyyetinde bazar günü Güneş tanrısına hesr olunurdu. Bu qedim dövrde ingilis diline de keçmiş, indi de bazar gününe sunday (Güneş günü) deyilmesi şeklinde dövrümüze gelib çatmışdır.Yapon mifologiyasında ve Şintoizmde önemli yere sahib olan Ametirasu da Güneş ve Kainatın tanrısı hesab olunurdu. Ametirasu sözü yaponca cennetde parıldayan menasına gelir. İnanclara göre Yaponiya imperatorları birbaşa Ametirasunun soyundan gelir.
== İstinadlar ==
== Xarici keçidler ==
== Hemçinin bax ==
Güneş sistemi
Ulduz
Güneş enerjisi
